Sokollu Mehmed Paşa

Osmanlı Devlet Adamı, Kaptan-ı Derya, Sadrazam (D. 1505, Sokoloviç / Vişegrad / Bosna - Ö. 1579, İstanbul).  Sırp asıllı bir Osmanlı devlet adamı olup ilk adı Bayo Sokoloviç’ti. Bu nedenle Balkan halkları arasında Mehmed Paşa Sokoloviç olarak anılır. Sultan Süleyman, II. Selim ve III. Murad dönemlerinde on dört yılı aşkın bir süre Sadra­zamlık yaptı; savaşlarda olduğu kadar, devlet yönetimi ve siyasette de başarılar kazandı. Osmanlının bu en büyük devlet adamlarından birisi olan  Mehmed, Sokoloviç (Sokol) kasabasında doğ­duğu için “Sokollu” adıyla anıldı. Uzun boylu oluşundan dolayı eski tarihçi­lerimiz kendisini “Tavil” nitelemesiyle öteki Mehmed Paşalardan ayırırlardı.

Babası Dimitriye’nin; bir kızı ve Sırp tarihçilerine göre üç, Türk yazarlarına göre ise iki oğlu daha vardı.  Sokollu Mehmed, 1519 yılında devşirme sistemi ile çocuk yaşta Edirne Sarayı’na getirilmiş, Mehmed adı verilerek Türk ve Müslüman kültürü ile yetiştirilmişti. Ardından İstanbul’ a gönderildi.

Önce, Topkapı Sarayı’nın Enderun bölümünde çeşitli görevlerde bulundu. 1541’de Enderun’da Kapıcıbaşılığa yükseldi, 1546’da saray hizmetlerinde başarılı olanların dış göreve atanmaları yolundaki gelenek uyarınca ve Barbaros Hayreddin Paşa’nın ölümü üzerine, Kaptan-ı Derya’lığa getirildi. Bu görevde iken Trablusgarp Seferi’ne katıldı, İstanbul Tersanesi’ni genişletip yeniledi. 1549’da vezirlik rütbesine yükseltilerek Rumeli Beylerbeyliğine atandı. Avusturya ile 1547’de imzalanan barış antlaşmasının bozulması üzerine 1551’de Erdel üzerinde yapılacak seferin komutanlığına getirildi. 80.000 kişilik orduyla Erdel’e giren Sokollu Mehmed Paşa önemli kaleleri aldı. Ama Temeşvar Kuşatması’nda başarılı olamayarak geri çekildi. Temeşvar 1552’de, Macaristan serdarlığına atanan Kara Ahmet Paşa ile alınabildi.

Kanuni Sultan Süleyman 1553’te Sokollu Mehmed Paşa’yı Rumeli askerlerinin başında Anadolu’ya gönderdi. Aynı yıl başlayan Nahçıvan Seferi’nde  komutasındaki Rumeli askerleri büyük başarı gösterdiler. Sefer dönüşünde üçüncü kez vezirliğe yükselerek Kubbealtı vezirleri arasına katıldı. Kanuni’nin oğulları arasındaki mücadeleler sırasında hep Selim’in yanında yer aldı ve nitekim taht mücadelesini Selim kazandı. Semiz Ali Paşa’nın sadrazamlığa yükselmesiyle ikinci vezir olan Sokollu, onun 1565’te ölümüyle sadrazamlığa getirildi.

Yaşı hayli ilerlemiş olan Kanuni, çok güvendiği ’ya geniş yetkiler vermişti. 1561’de üçüncü vezirken Kanuni Sultan Süleyman’ın torunu ve Sultan II. Selim’in kızı Esmehan Sultan ile evlendi. İkin­ci vezirken de, Semiz Ali Paşa’nın ölümü üzerine 1564 yılında Sadrazamlığa getirildi. Bu tarihten ölümü­ne kadar Osmanlı devletinin yönetimini elinde tut­tu.

Sokollu’nun Sultan Süleyman zamanındaki Sadrazamlığı ancak iki yıl kadardır. Kanuni’yi son seferi olan Zigetvar Savaşı’na gitmeye o teşvik etmişti. Zigetvar Kalesi alındığı zaman padişah savaş alanında ölüm döşeğinde olduğu için muharebeyi yöneten ve zaferi sağlayan  Mehmed Paşa oldu. Padişahın ölümü üzeri­ne ordunun bozulmasına engel olmak için bu ölümü kırk sekiz gün gizli tutmayı ve II. Selim’i gü­rültüsüzce tahta çıkarmayı başardı. II. Selim de damadı olan Sokollu’yu sadrazam­lıkta tutmak dirayetini gösterdi. Selim, Sokollu’nun damadı olması nedeniyle devlet işleriyle pek ilgilenmeyerek zevk içinde zaman ge­çirmeye fırsat buldu. Onun saltanatı boyunca, yani sekiz yıla yakın sadrazamlıkta kalmış, ondan sonra III. Murat tahta geçmiş, onu çekememekle birlikte değiştirmeye de cesaret edeme­mişti.

Sokollu’nun büyük bir devlet adamı olduğunu gösteren olaylardan ilki Don ile Volga ırmakları arasında bir kanal açarak, Orta Asya’ya denizden do­nanma ve asker gönderme konusundaki girişimiydi. Bu kanalı inşa ederek Osmanlı donanmasına Hazar Denizi yolunu açmak istiyordu. Süveyş Kanalı’nı açmak, İzmit Körfezi - Sapanca Gölü - Sakarya Nehri üzerinden Karadeniz’e alternatif bir boğaz açmak gibi çağının ötesinde projeleri de vardı. Don - Volga Nehri kanalı için gerekli işgücü seferber edilmişti. Ancak hava koşulları ve kimi devlet adamlarının karşı çıkmaları nedeniyle çalışmalar sürdürülemedi. Süveyş Kanalı düşüncesiyle ön adım olarak Sudan alındı; ancak bu tasarım da sonuca ulaşamadı.

 Sokollu Mehmed Paşa, zamanında Yeniçeri Ocağını sağlam tuttu; as­ker arasındaki disiplin bozukluğunu düzeltti. Kıb­rıs adasını alarak Akdeniz egemenliğini güçlendirdi. İnebahtı’da Vene­diklilerin Osmanlı donanmasını yakmaları devlet için büyük bir felâket olmakla birlikte, Sokollu’nun himmeti ve Kılıç Ali Paşa’nın gayretiyle bir kış içinde yeniden bir donanma meydana getirilmişti. Hatta Venedik elçisine Sokollu’nun: “Biz sizden Kıbrıs’ı almakla bir kolunuzu kesmiş olduk. Siz donanmamızı yakmakla ancak sakalımızı tıraş etmiş oldunuz. Bir kol yerine gelmez ama kesilen sakal daha gür olarak biter” sözü ünlüdür ve de söylediğini yapmıştır.

Sokollu, muhteşem bir imparatorluğa yakışa­cak çapta iş gören bir devlet adamıydı. Dışa karşı açık ve metin bir politika izler, devleti yabancılar arasında saydırmayı bilirdi. , kayınpederi II. Selim’in ölümünden sonra yerine geçen kayınbiraderi III. Murad zamanında beş yıl sadrazamlık yaptı.

Bir gün ikindi divanında devlet işleriyle uğraşırken, kendine bir dilekçe vermek bahanesiyle yanına yaklaşan bir deli tarafından hançerlenerek öldürüldü ve Eyüp’te toprağa verildi. Bu delinin, onu çekemeyen düşmanları tarafından yönlendirilmiş oldu­ğu söylenirse de bu iddia kuşkuludur. Paşa’yı öldüren kişi ise hemen oracıkta askerler tarafından parçalanırken başta padişah olmak üzere bütün devlet ileri gelenleri hemen içeri alındı.  Sokollu ise yapılan bütün müdahalelere karşın kurtarılamadı ve kısa sürede yaşamını yitirdi. Sokollu’nun ölümü, Osmanlı yükselme devrinin sonu, duraklama devrinin baş­langıcı sayılmıştır.

 Sokollu Mehmed Paşa, Kanunî Sultan Süleyman zamanında bir yıl, üç ay, iki gün; II. Se­lim döneminde sekiz yıl, iki ay, yirmi bir gün; III. Murat zamanında da dört yıl, dokuz ay, yirmi bir gün sadrazamlık yapmıştı. Üç padişah dönemindeki Vezir-i Azam’lık süresi toplam on dört yıl, üç ay, on beş gündür. Altmış yıllık devlet hizmeti sırasında hiçbir görevinden alınmamış, on dört yılı geçkin sadrazamlığı boyunca da usta bir siyasetçi olarak öne çıkmıştır. Birçok askeri ve siyasal başarının elde edilmesinde birinci derecede rol almıştır. Her zaman bir üst göreve atanmış olması da ayrı bir özelliğidir.

 Sokollu Mehmed Paşa Türbesi, İstanbul – Eyüp’teki Cami-i Kebir Caddesi üzerinde  Mehmet Paşa’nın medrese, dar’ül kurra, türbe ve çeşmeden oluşan külliyesi içindedir. Külliyenin camisinin olmamasının nedeni, hemen yakınında bulunan Eyüp Sultan Camisi’nin olmasıdır. Bu külliye Sokollu Mehmet Paşa tarafından 1568–1569 yıllarında Mimar Sinan’a yaptırılmış, 1961–1962 yıllarında onarılmıştır. Külliyenin medresesi günümüzde Eyüp Sağlık Merkezi, dar’ül Kurası da Çocuk Kütüphanesi olarak kullanılmaktadır.

Sokollu Mehmed Paşa’nın, bir tanesi İstanbul’da, diğerleri Lüleburgaz, Havsa (Edirne) ve Payas (Hatay)’ta bulunan beş külliyesi, imparatorluğun hemen her yanına yayılmış eserleri vardır. Günümüz donanmasında  Sokollu Mehmed Paşa adında bir okul gemisine, birçok kurum ve kuruluşa onun adı verilmiş bulunmaktadır. Kadırga’da, Azap Kapısı’nda, Belgrat’ta camileri, medreseleri, Eyüp’te medrese ve çeşme gibi hayratları vardır.

KAYNAKÇA: İbrahim Alaeddin Gövsa / Türk Meşhurları (1946), Radovan Samarcic /  Mehmed Paşa (1995) - At that time all people of Bosnia were regarded as Bosniaks:  Mehmed Paşa (2004), Osmanlı Ansiklopedisi (c. 12, 1999), TDV İslam Ansiklopedisi (c. 36, s. 354, 2007), İhsan Işık / Ünlü Devlet Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 1, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).hsan Işık / Ünlü Devlet Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 1, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).