Mutasavvıf ve müderris, matematikçi (D. 1258 veya 1261, Kayseri - Ö. ?). Tam adı Şerefüddin Davud b. Mahmud b. Muhammed Davud-i Kayseri’dir. İlköğrenimine Kayseri’de başladı. Buradaki hocaları arasında usûl (yöntem) ve mantık bilimcisi Siracuddin Mahmut el-Urmevî de bulunmaktaydı. Naklî ilimleri (din bilgileri) öğrenimi gördükten sonra, bu ilimlerdeki bilgi ve görgüsünü artırmak için Mısır’a gitti. Mısır’dan dönüşünde, Tokat-Niksâr’da, Nizamuddin Yağıbasan Medresesi’nde (Nizâmiyye Medresesi) Merağa matematik-astronomi okulunun (ekolünün) bir temsilcisi olan İbn Sartak el-Vararkinî’den fen bilimleri okudu. Ardından, İran’ın Save kentinde Abdurrezzâk el-Kâşanî’yle (Ö.1339) tanıştı. 1336-37’de kurulan ilk Osmanlı medresesi olan İznik Medresesi’ne baş müderris (bir tür rektör) olarak atandı ve ölünceye kadar bu görevde kaldı.
Davud-i Kayseri, aklî (matematik, edebiyat ve mantık gibi pozitif bilimler) ve naklî (tefsir, kelam, hadis, fıkıh gibi İslamî bilgiler) alanlarında iyi bir öğrenim gördü. Dinî ilimlerden fıkıh (İslam hukuku) ve hadis (Hz. Peygamberin sözleri) alanlarında derin bilgi sahibi olmasına karşın daha çok, kelam (İmanî esasların aklî deliller kullanılarak izahı) ile tasavvuf alanlarında seçkinleşti. Öte yandan, Merağa matematik-astronomi okulunun, Nasiruddin el-Tusî'nin ikinci oğlu Asiluddin Hasan (Ö.1315) yönetimindeki ikinci döneminde faâl olarak Rasathane ile Medrese’de çalışan hocası İbn Sartak el-Vararkinî aracılığıyla, Merâğa okulunun fen bilimleri alanlarındaki birikimini onun da edindiği söylenebilir. Ayrıca, İbn Sartak aracılığıyla Aristoteles, Apollonius, Akaton gibi Yunan matematikçi ve filozoflarının; el-Kindî, el-Harizmî, Sabit b. Kurra, İbn Heysem, İbn Salâh, el-Kûhî gibi klasik İslam matematiğinin önemlileriyle tanıştı. Öte yandan, Niksar’da, 1314-16 tarihleri arasında, hocası İbn Sartak’ın “Risâle el-usûl el-asîliyye fi el-hendese” ile “Kitab el-ikmâl el-asîlî fi el-hendese” adlı geometrik matematiğe (düzlem geometrisi, uzay geometrisi, koni kesitleri, düzlemsel ve küresel trigonometri, geometrik sayılar teorisi ve geometrik cebir) ait eserlerini bizzât yazıya geçirmiş ve bu bilimleri müellifinden okumuştur.
İbn Sartak, “Kitab el-ikmâl el-asîlî fi el-hendese” adlı eserinde el-Tamatî adlı bir kişiye atfen kimi geometrik şekillerin ve özellikle elips, parabol ve hiperbol gibi koniklerin tasavvufî-mistik yorumlarını vermektedir. Bu tavır, İbn Sartak’ın tasavvufî meşrepten olduğunu gösterdiği gibi, Dâvûd el-Kayserî’nin tasavvufa girmesinde bu matematik eğitiminin önemli bir yeri olduğunu göstermektedir
Davûd-i Kayseri, başta Merağa matematik-astronomi okulunun birikimi olmak üzere, Anadolu’daki klasik bilimsel mirası Osmanlı’ya aktarmıştır. Nitekim, İbn Sartak’ın yazıya geçirdiği eserlerinin İznik’teki öğretim hayatında yanında olduğu, Fatih Sultan Mehmet ile Sultan II. Bayezid’in mühürlerini taşımakta ve mühürler de bu eserlerin Saraya ait kitaplar olduğunu göstermektedir. Yine bu eserlerin Enderun mektebinde (Saray okulu) okutulduğu bilinmektedir.
Davûd-i Kayseri’nin zihniyetinin başka bir özelliği de, İbn el-Fârız, İbn el-Arabî ve Abdurrezzâk el-Kâşanî tarafından geliştirilen vahdet-i vücût (varlığın birliği) tasavvufî anlayışını benimsemesidir. Ayrıca, bu tasavvufî anlayışı felsefî nitelikte yorumlayan ilk düşünürdür. Vahdet-i vücût tasavvufî anlayışını benimsemesine karşın, hiçbir tarikatın mensubu olmamış; ayrıca tasavvufî yönde yol gösterici faaliyet yürüten bir şeyh konumunda bulunmamıştır. Buna karşın, tasavvuf alanındaki eserleri aracılığıyla, başta Şeyh Bedreddin, Molla Fenarî, Kutbuddin İznikî, Sofyalı Balî Efendi, Abdullah Bosnevî ve İsmail Hakkı Bursevî olmak üzere Osmanlı bilginlerini derinden etkilemiştir. Ayrıca Altın Ordu, İran, Arap dünyası ile Hin Altkıtası’nda yaşamış olan bilginler üzerinde de etkili olmuştur. Özellikle İranlı filozof Molla Sadrâ el-Şirâzî (Ö.1640), ünlü mutasavvıf Abdülgani el-Nablusî (Ö.1791) ile Cezayir’in millî kahramanı Emir Abdülkadir (Ö.1883) bunlar arasında sayılabilir. İbn el-Arabî’nin “Fusûs el-Hikem”ine yazdığı şerh (açıklama) bugün bile İran’da ve Hindistan çevresinde okutulmaktadır.
Davûd el-Kayseri, İslâm-Osmanlı düşüncesindeki önemli bir isim olup; genelde tasavvufî keşf (irfânî söylem) ve ilhamı, özelde vahdet-i vücût tasavvufî manzumesini “burhanî ıstilahlarla”, yani medrese diliyle yeniden oluşturması; buna bağlı olarak, Selçuklu-Osmanlı medrese geleneği ile tasavvuf geleneği arasında, dil çerçevesinde belirli bir uyuşma sağlaması onun başarısı olarak gösterilmiştir. İrfanî söylem ile “burhanî söylem” arasında kurduğu bu dil birliği onun mantık ve matematik eğitiminin etkisini taşımaktadır. Davûd el-Kayseri’nin başta medreseler olmak üzere, Osmanlı bilim ve kültür anlayışına tasavvufî-matematiksel bir renk kattığı söylenmiştir. Bu renk, Ali Kuşçu ve arkadaşları tarafından, İstanbul merkezli olarak yeniden düzenlenen bilim anlayışına hâkim olan “kelâmî-riyazî” anlayışla birleşmiş; böylece altı yüz yıl Osmanlı düşünce hayatının üzerinde iş göreceği bilimsel çerçeve, bu temeller üzerinde kurulmuştur. Davûd-i Kayseri’nin mezarının İznik’te, Çandarlı Halil Paşa Camisi’nin karşısında, bugün Çamdibi mevkiinde olduğu tahmin edilmektedir.
BAŞLICA ESERLERİ:
Şerhu Füsûsı’l-Hikem, Risâletü fî’ilmi’t-Tasavvufi, Şerhu Te’vilâti’l-Besmele bi’s-Sûrâti’n-Nev’iyyeti’l-İnsâniyyeti, Keşfu’l-Hıcabi’an Kelâmi Rabbi’l-Erbâbi, Risaletü fi Marifeti’l-Mahabbeti’l-Hakikiyyeti, Esasü’l-Vahdaniyyeti ve Menbâ'i’l-Ferdaniyyeti, Nihayetü’l-Beyan fi Dirâyeti’z-Zemân, er-Resail (Yay. Haz. Mehmet Bayrakdar (Giriş bölümü Türkçedir, İstanbul 1997), Mukaddemat (Matla-u hususi’l-kelim fi Meani Fususi’l-Hikem, (Turan Koç - Hasan Şahin - Seyfullah Sevim, Kayseri 1997), Mukaddemat-Fusûsu’l-Hikem’e Giriş (Çev. Turan Koç - Mehmet Çetinkaya, 2011), Aşk Şarabı ve Hayat (Çev.Turan Koç - Mehmet Çetinkaya, (2011).
KAYNAKÇA: Kemal Beydilli / Türk Bilim Tarihi ve
Matbaacılık Tarihinde Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi: 1776-1826 (s. 282,
378, 389, 401, 413 1995), Mehmed Bayraktar / Kayserili Davud (s. 31-33, Ankara
1988) – TDV İslam Ansiklopedisi (c. 9, s. 32-35, 1994), Uluslararası Davud
el-Kayserî Sempozyumu (Kayseri 1998), İhsan Fazlıoğlu / Uluslararası Dâvûd
el-Kayserî Sempozyumu Tebliğleri (Kayseri 1998, s.25-42) - Yaşamları ve
Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi (c. I, s. 370-371, 1999), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri
Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013) - Resimli
ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (C. 12,
2017).