Nev’izade Atayî

Atâî'nin edebiyata yaptığı en önemli katkı şüphesiz Taşköprî-zâde'nin Şakayıkunnumaniyye'sine ya da Mecdî'nin aynı eserin Türkçe tercümesine de­vamıdır. Daha önce ara sıra temas etme imkânı bulduğum bu Şakayıkunnumaniyye, seçkin ilim adamları ve Osmanlı Devleti'yle münasebeti olan değerli mutasavvıf şeyhlerle ilgili olmasından, önemli biyografik bir eserdir. Eserini Arapça yazan Taşköprî-zâde, erken zamanlardan başlayıp II. Selim'in hükümdarlığı dönemine kadar getirmiştir. Atâî, selefinin terk ettiği II. Selim'le 1. Süleyman zamanlarına ait olan birkaç biyografi de ilave ederek tarihi 4. Murat'ın hükümranlığı dönemlerine kadar devam ettirir. Atâî'nin çok gösterişçi ve Farsça ağırlıklı nesir olarak yazdığı bu eseri biyografik bir bilgi kaynağı ol­maktan başka bizi daha fazla ilgilendirmez. Bir şair olarak hayli önemli yüksek mevkilere ulaşmış, durumları tafsilatıyla anlatılan yeterli miktarda ilim adamı ol­mamakla birlikte bu yönde hayli önemli bir hizmeti ifa etmiştir.

Atâ’î’nin manzum eserleri Hamse olarak bilinen eserleridir. Bu terimin ifade ettiği, İran ve Türk şairlerince anlaşıldığı manada gerçek bir hamse değildir; çünkü hamseyi oluşturacak olan beş kitaptan biri mesnevi değil sadece yazarın Divan'ıdır. Gerçekten hamse'nin ihtiva ettiği dört eseri sıra ile Sohbetü'l-Ebkar; Hefthan; Nefhatü'l-Ezhar ve Sâkî-nâme olarak isimlendirilir.

Bunların ilki Sohbetü'l-Ebkar, Câmî'nin kırk kısma bölünmüş Sohbetül-Ebrar'ına benzer şekilde yazılmıştır. Bunların her birisi bazı tasavvufî ve ahlakî düşünceler üzerindeki meselelere tahsis edilmiştir. Münazara genellikle tarihten veya menkıbeden alınmış aşağı yukarı duruma münasip kısa hikayelerle kuv­vetlendirilir.

Hefthan, tamamıyla tasavvufî bir havadadır. Burada ruhî hayat üzerindeki yedi alıştırma, tasavvufî aşkın vecd ve kendinden geçme hallerini uzun uzadıya izah eder. Bu şiiri hiç görmedim. Fakat Hammer bunu basit ve herkesçe bilinen ahlâk dersleriyle saçma hikayelerden müteşekkil basit bir eser olarak görür.

Üçüncü eser Nefhatü’l-Ezhar hacim ve hususiyet bakımından ilkine çok benzer. Nizâmî’nin Mahzenü'l-Esrar isimli şiirine nazire olarak yazılmıştır. Eser, kesin ahlâkî ve manevî mevzuların müzakere edildiği birkaç bölümden müteşekkildir ve sonuçlar yazarın müessir ve muvafık olarak kabul ettiği hikayelerle takviye edilir.

Husûsî ismi, Âlem-nüma olan Sâkî-name zamanının çok popüler olan diğer şairlerinkinin aynıdır; belki de bu eserlerden biraz daha tafsilatlıdır; fakat elbette Hâletî'nin aynı isimli 515 beyitlik eserinin yanında, arasına on iki rubai de ser­ptirilmiş 1561 beyit ihtiva eden bu eser daha uzundur. Atâî Sâkî-nâme'sini ilk zamanlardaki romantik mesnevilerde olduğu gibi eserin mevzuuna uzun hamd ve şükran dualarıyla birlikte Peygamber'in mi'racını, Sultan'ın medhini, telif sebebini de baş kısma ekleyerek önemli mesnevi şairlerinin yaptığı gibi hamsenin tamamlanması olarak anlaşılan uzun ve mühim mesneviler kategorisine sokmayı hedef edinmiştir. Benim gördüğüm kadarıyla bu tür başlangıç sakî-nâme tü­ründen diğer eserlerde görülmez. (…)

Atâî'nin eserinde söylenmesi gereken iki nokta vardır. İlki yazarın atasözlerine düşkünlüğüdür. Meşhur bir atasözünün fırsat düştükçe takdimi o zamana kadar şairlerce tercih edilen bir kullanış şekliydi, fakat Atâî bu kullanışı daha ileri götürmüştür. Hamsesinin pek çok kısımları özellikle içlerindeki hikayeler Türklerin sahip olduğu küçük özlü sözlerle doludur. Eserine aldığı meşhur atasözleri için bu tesir Atâî ve kendinden sonraki dönemin yazarları ara­sında bir sınır teşkil eder. Geçiş dönemi şairleri bir bütün olarak bu sade ata­sözleri için aynı muhabbeti taşırlar; bazıları manzumelerinde daha az yer ve­rirler. Fakat şiir edebiyatını millî istidatla bir ahenk içerisine getirmek için uğraşan yazarların durumunda böyle bir yöntem bizim beklediğimiz bir şeydir. Böyle kişiler eserlerine canlılık ya da ilgi çekecek her yerli unsurdan tabiatıyla istifade edeceklerdir. Atâî ile birlikte gelecek ruh şuursuzca bir canlılık ka­zanmıştı. İkinci önemli husus şairin, halefleriyle değil de geçmişle olan alâkasını gösteren ve bütün eserlerini istila etmiş olan keskin ve saldırgan kadın düşmanlığıdır. Atâî bu yönde en kaba mücrimlerden biridir. Onun için bir kadından az bir bahis, bütün kadın cinsine küfürlü hakaretler savurmaksızın hemen hemen imkansız gibidir. (…)

                                                        (Osmanlı Şiir Tarihi, c. 2, çev. Ali Çavuşoğlu, 1999).