Etnograf, arkeolog,
dilbilimci, şair (D. 1897, Ufa / Başkırdistan - Ö.
1984, Ankara). Dönemin bilginlerinden Ubeydullah Efendi ile Nurizâde Hanım’ın oğludur. Eniştesi Rızaeddin Fahreddin’in
desteğiyle öğrenim için 1909 yılında Türkiye’ye gönderildi. 1911’de Selanik
Merkez Rüştiyesi (Ortaokul)’ni bitirdi. Liseye girdiği yıl, Balkan Savaşı
(1912-13)’nın başlaması üzerine İstanbul’a döndü. 1916 yılında Darülmuallim
(Erkek Öğretmen Okulu)’i bitirerek Kadıköy Sultanîsi (Lisesi)’nde
öğretmenliğe başladı. Bir kış dönemi Darülfünun (İstanbul
Üniversite)’da etnografya ve Macarca derslerine devam etti. 1917 yılında
öğrenimini sürdürmek üzere Macaristan’a gitti, orada Pedagogium’u bitirdi
(1921). Ünlü Türkolog Gyula Nemeth’in yanında
hazırladığı “Türk Silâh Adları” konulu tez çalışmasını 1923’te
tamamladı. Berlin Üniversitesi’nde Willy Bang Kaup’un verdiği derslere devam
etti. Ardından aynı üniversitenin felsefe fakültesine devam
ederek dilbilim ve Türkoloji doktorası yaptı. Berlin Üniversitesi’nde Prof.
Bang Koup’un derslerini izledi (1924) ve Devlet Kütüphanesi ile müzelerde
incelemeler yaptı.
Hamit Zübeyir, 1925 yılında Türkiye’ye dönerek Maarif Vekaleti’nde
görev aldı. Kısa bir süre Hars (Kültür) Dairesinde kütüphaneler
müfettişliği, aynı bakanlığın Hars,
Asar-ı Atika (Eski Eserler) ve Kütüphaneler Müdürü, Müzeler Dairesi Müdürü, bu
dairelerden kimileri genel müdürlük olduktan sonra Eski Eserler ve Müzeler
Genel Müdürü, Talim Terbiye Kurulu üyesi ve ikinci kez Etnografya Müzesi Müdürü
olarak görev yaptı. 1962’de yaş sınırını doldurarak emekliye ayrıldı. Emekli
olduktan sonra da, 1 Aralık 1969 tarihine kadar, Etnografya Müzesi Müdür Vekili
ve Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü danışmanı olarak çalıştı.
Hamit
Zübeyir Koşay; Türk
Tarih Kurumu (1931), Türk Dil Kurumu (1932), Alman Arkeoloji Enstitüsü (1952), Folklor Araştırmaları Kurumu (1955), Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Birliği (AlESSE). Uluslararası Müzeler Konseyi (ICOM) ve Uluslararası Anıtlar Konseyi (1COMOS) Türkiye Millî Komitesi aslî üyeliklerinde
bulundu. Ayrıca Fin Arkeoloji Derneği, İsveç Krallığı Tarih, Antikite
Akademisi, Viyana Antropoloji Derneği. Macar-Budapeşte Köröşi Csoma Bilim
Derneği ve Prag Şark Enstitüsü muhabir üyesiydi. Uluslararası Prehistorik ve Protohistorik Bilimleri Birliği daimî
şeref üyesi olan Koşay, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma
Enstitüsü ile Türk Kütüphaneciler Derneği’nin de onur üyesiydi.
Koşay;
arkeoloji, etnoloji ve filoloji alanlarında yaptığı çalışmalarıyla tanınmıştır.
Cumhuriyet döneminin ilk kazılarından biri olan Ahlatlıbel kazısını yönetmiş (1933), Truva
yakınlarındaki Kumtepe’de sondaj çalışmaları yapmış (1934) ve
Anadolu arkeolojisi açısından büyük önem taşıyan Alacahöyük kazılarını (1935-49 / 1962-68) başlatmıştır.
Ayrıca Pazarlı, Karazhöyük, Büyükgülücek,
Mahmatlar, Pulur, Güzelova, İkiztepeler kazılarını yaptı. Müzecilik çalışmaları
ile birlikte folklor ve etnografya konularında araştırmaların başlatılması için
de öncülük etmiştir. “Türk
Etnografya Dergisi”ni kurarak (1956)
bu konudaki araştırmaların yayımlanmasını
sağladı. Türk Tarih Kurumu tarafından tasarlanan “Türk Tarihinin Ana Hatları” eserinin hazırlanmasında görev
almıştır.
Türk
Dil Kurumu’nun başlattığı derleme çalışmalarına katılan Koşay, Türkçenin yakın
ilişki içinde bulunduğu dillere dikkat çekmiş, özellikle İspanya’daki Bask
toplumunun dil yapısının Türkçe ile olan ilişkisini ortaya koymuştur. Kurum
bünyesinde sürdürdüğü çalışmaları sırasında aşırılığa kaçmadan dilde yenilik
hareketini desteklemiştir. Arkeoloji ve müzecilik çalışmalarıyla birlikte
kütüphanecilik ve arşivcilik üzerinde de durmuş, kütüphanelerin çağdaş bir
görünüm kazanması için çeşitli görüşler ortaya kodu. Tarihî belgelerin
saklandığı arşiv konusuna da eğilen Koşay, Macar arşivci Lajos Fekete’nin
İstanbul’a getirtilerek çağdaş tasnif sistemine geçilmesini sağlamıştır.
Hamit
Zübeyr Koşay, Anadolu arkeolojisi ve etnografyası, Anadolu folkloru ve
kültürü, tarih, filoloji, müzecilik, arşivcilik, kütüphanecilik, halk eğitimi,
nekroloji ve kitap tanıtma konularında pek çok makale yazmıştı. Makalelerinin
çoğunu “Türk Yurdu”,
“Türk Etnografya Dergisi”, “Belleten”, “Önasya Mecmuası”, “Ülkü” ve “Muallimler Birliği” gibi dergilerde yayımladı. Değişik yerlerde çıkmış olan elli
kadar makalesi “Makaleler ve İncelemeler” (1974) adıyla kitaplaştırıldı ve bu kitapta eserlerinin tam listesi verilmiştir.
Katıldığı kazılarla ilgili olarak kaleme aldığı raporlarının bir bölümü de
kitap olarak yayımlandı.
ESERLERİ:
KAZI RAPORLARI: Kumtepe Kazısı (J. Sprerling ile, 1934), Türk
Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Alacahöyük Hafriyatı - 1936’daki Çalışmalara ve
Keşiflere Ait İlk Rapor (1936), Alacahöyük Hafriyatı (1938,
Almancası 1944), Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Pazarlı Hafriyatı
Raporu - Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Alacahöyük Kazısı. 1937-1939’daki
Çalışmalara ve Keşiflere Ait İlk Rapor (1939), Türk Tarih Kurumu
Tarafından Yapılan Pazarlı Hafriyatı Raporu (1941), Türk Tarih Kurumu
Tarafından Yapılan Alacahöyük Kazısı 1940-
ARAŞTIRMA-İNCELEME: Halk Terbiyesi (1931), Halkbilgisi
Kılavuzu (1932), Anadilden Derlemeler 1 (İshak Refet ile, 1932), Anadilden
Derlemeler II (Orhan Acıpyamlı ile, 1932), Tarihi Abidelerimizi
Koruyalım (1932), Ankara Budunbilgisi (1935), Etnografya ve
Folklor Kılavuzu (1935), Arşiv Nedir (1936), Truva’da Dört
Yerleşme Yeri (1936), Elâmca-Türkçe Dil Akrabalığı (Almanca
çevirisiyle, 1937), Türkiye ve Türk Düğünleri Üzerine Mukayeseli Malzeme
(1944), Pulur (Sakyol) Etnografya ve Folklor Araştırması (1949), Susmuş
Saz (Ardanuçlu Âşık Efkâri hakkında, 1949), Türkiye’de Eski
Medeniyetlerin Maddi Kültürde Temadisi (1953), Karaçay-Malkar
Türklerinde Hayvancılık ve Bununla İlgili Gelenekler (Ramazan Karça ile,
1954), Ogüst Mabedi - Hacı Bayram Camii ve Türbesi Kılavuzu (1956), Etnografya
Folklor Dil Tarih vd. Konularda Makaleler ve İncelemeler (1974), İzgü
Mescid (1976).
ROMAN: Yuvak Taşı (1947).
ÖYKÜ: Dokuz Ötkünç (1929), Cincik (Keban Barajı Öyküsü,
Şerafettin Işık takma adıyla, 1973; İngilizce basımı: The History of a
Potsherd, from the Neoltic Age ‘ Cımcık’, 1975).
KAYNAKÇA: Folklorcularımız: Dr. Phil. Hamit Zübeyr
Koşay (Türk Folkloru Araştırmaları, sayı: 102, Ocak 1958), “Hamit Zübeyir
Koşay” (Türkiye Ansiklopedisi, 1974, c.3, s. 954), Emel Esin / Dr. Hamit Zübeyr
Koşay’ın Eserleri Hakkında Düşünceler (Türk Kültürü, sayı: 156, 1975), M. Adil
Özder / İki Halkbilimci: Hamit Zübeyr Koşay-M. Şakir Ülkütaşır (1978),
Hayrettin İvgin / Dr. Phil. Hamit Zübeyir Koşay 80 Yaşını Aştı (Türk Folkloru
Araştırmaları, 1981/1), Mahmut H. Şakiroğlu / “Koşay, Hamit Zübeyir” (TDV İslâm
Ansiklopedisi, c. 26, s. 225-226, 2002), İhsan Işık /
Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi
(2006, 2007) - Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013)
- Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).