Sakızlı Ohannes Paşa

Ekonomist, Devlet Adamı

Doğum
-
Ölüm
Diğer İsimler
Sakızlı Paşa

Devlet adamı, ekonomist (D. 1830, Ohannnesburg veya İstanbul– Ö. 1912, İstanbul). Ermeni asıllı bir Osmanlı ailedendir. Hayatı hakkında yeterli bulunmayan Ohannes Paşa’nın lakabına ilişkin bilgiler de çelişkilidir. Serovpe Sakızoğlu (1730-1790) sülalesinden birinin torunu olduğu ve asıl memleketi Sakız adası olduğu, ecdadının, Sakız adasından “muhaceret” ettiği için bu lakabı kullandığını savunanlar olmuştur. Bir diğer görüşe göre,  yaşamı boyunca “Sakızlı Paşa” olarak anılan Ohannes Paşa’nın gittikçe aksayan bir yürüyüşü olduğu ve kendisine hiç yakıştıramadığı bu durumu silmek için sürekli sakız çiğnediğinden kendisine “Sakızlı” lakabı takılmış olduğu söylenir. 1861 yılında kurulan Encümen-i Daniş’te görev aldı. Bu kurumun 48 sayı çıkardığı “Mecmua-yı Fünun” adlı dergide yazdığı ve kapitalizm ile sermaye birikiminden söz eden “İlm-i Servet-i Milel” başlıklı makalesiyle ünlüdür. Çok yönlü bir Osmanlı aydını ve Türkiye’de liberal ekonomiyi savunanların ilk temsilcilerden biridir. Tanzimat döneminde basın-yayın genel müdürlüğü (1862-63) yaptı. Mekteb-i Mülkiye-yi Şahane (Siyasal Bilgiler Okulu) 1877’de yüksek okul niteliği kazanınca kendisi orada “ilmi servet” konusunda açılış dersini vermişti. Daha sonra yine bu okulda “ilm-i servet-i milel”, “usül-ü idare-i mülkiye” ve Mekteb-i Fünun-ı Nefise-i Şahane (Güzel Sanatlar Akademisi)’de estetik dersleri okuttu. Hariciye Vekaleti Umumi Kâtibi (1871) ve Hazine-i Hassa Nazırı (1897) olarak da görev yapmıştır. Özellikle dönemin Jön Türkleri kendisinden fazlasıyla etkilenmişlerdi.

1862’de Matbuat Müdürü olan Ohannes Paşa Matbuat Müdürlüğünün ardından Şûrayı Devlet üyesi olmuştur. Matbuat Müdürü olarak 1862-1863 arası görev yaptığı anlaşılmaktadır.

Ohannes Paşa, bu coğrafyada yetişmiş ilk ekonomisttir. Mülkiye Mektebi’nde, Portakal Mikael Paşa ile birlikte açık pazar ekonomisi dersleri vermiştir. Özel ilgi alanları arasında, bugün fırsat eşitliği, sermaye dağılımı, ücrette dengesizlik gibi konular bulunuyordu. Zira Ohannes Paşa’nın haksızlığa hiç dayanamayan bir yapısı vardı ki, bunu yazdığı pastoral (doğa güzelliklerini anlatan) öykülerde de görmek mümkündür.

Prof. Korkut Boratav’a göre, Sakızlı Ohannes Paşa 1908’lerde ve sonrasında, İttihad ve Terakki Cemiyeti’nden Mehmed Cavit Beyle birlikte liberalizmi savunan ve bunun üzerine kitaplar yazan ekonomistlerden biriydi. Osmanlı ekonomi hayatına bu düşüncelerle etki etmişler ve devletçiliğin doğuşunu geciktirmişlerdir. 

Sakızlı Ohannes, Türkiye’de klasik liberal ekonomiyi savunan eserler kaleme aldı. İmparatorluğun  kalkınması için serbest rekabeti gerekli görerek korumacılık, devletçilik ve tekel usûlüne, narha (devletin fiyatları belirlemesi) karşı çıktı. O dönemde, Avrupa’da tartışılmakta olan sosyalizmi eleştirdi ve insan doğasına aykırı olduğu görüşünü savundu. Estetik üzerine verdiği derslerin notlarından oluşturulan “Fünun-ı Nefise Tarihi Medhali” adlı eseri, “Güzel Sanatlar Tarihine Giriş” (2005) adlıyla yeniden basılmıştır. Bu eser, güzel sanatlara içten hayranlık duyan Servet-i Fünun şair ve yazarlarını derinden etkilemiştir.

Türkiye tarihinde ilk anayasanın (Kanun-i Esasi) 1876 yılında yürürlüğe konmasının arkasındaki fikri kaynak ve destek, başlıca temsilcileri Namık Kemal; Ziya Paşa ve Ali Süavi olan ‘Yeni Osmanlılar (Jön Türkler)’dan gelmiştir. Namık Kemal (1840-88) sadece anayasalı bir yönetimin siyasi hürriyetin garantisi olacağını değil, fakat aynı zamanda serbest ticareti savunması bakımından da liberal doktrinin etkisi altında kalmıştır. Ondan yaklaşık bir kuşak önceki bir başka düşünce ve edebiyat adamı İbrahim Şinasi (1824-71) de teşebbüs hürriyetinden yana fikirler ileri sürmüş ve devletin toplumun çıkarlarına hizmet etmesi gerektiğini savunmuştur.

Aşağı yukarı aynı sıralarda Mekteb-i Mülkiye’de iktisat dersleri veren Sakızlı Ohannes Paşa’nın ise iktisadi liberalizm düşüncesinin Türkiye’deki temellerini atan düşünür olduğu söylenebilir. ‘Milletlerin Zenginleşmesi Biliminin Kaynakları’ (Mebadi-i İlm-i Servet-i Millel) adlı kitabın da yazarı olan Ohannes Paşa’ya göre Osmanlı devletinin iktisadi kalkınması için mülkiyet hakkına ve girişim özgürlüğüne dayalı, açık ve rekabetçi bir iktisadi yapı gerekliydi. Paşa temel yaklaşımına uygun olarak, ekonomide korumacılık, devletçilik ve tekelin yanlış olduğunu ileri sürmüştür.” (Prof. Dr. Mustafa Erdoğan)

BAŞLICA ESERLERİ:

Mebâdî-i İlm-i Servet-i Milel (“Klasik Ekonomi”, İstanbul 1880), Fünun-ı Nefise Tarihi Medhali (1891, Mekteb-i Fünûn-ı Nefîse-i Şahâne’de estetik üzerine verdiği ders notları. “Güzel Sanatlar Tarihine Giriş” adıyla haz: Kahraman Bostancı, 2005), Mebâdî-i İlm-i Servet (Adam Smith’ten çeviri, 1894).

KAYNAK: / Korkut Boratav / Türkiye İktisat Tarihi: 1908-1985 (1988), Güzel Sanatlar Tarihine Giriş (Yay. haz. Kahraman Bostancı, Sakızlı Ohannes Paşa’nın hayatı, düşünce dünyası, 2005), İhsan Işık / “Musa Akyiğit” / TEKAA (2006), Genel Müdürlerimiz (byegm.gov.tr, 9.11.2015).  

FOTO GALERİ

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör