Matematik ve astronomi bilgini (D. 930, Hocend / Taşkent / Türkistan - Ö. 1000). Tam adı Ebu Muhammed Han Hamid el-Hamid b. el-Hıdır el-Hocendî’dir. Bir başka Müslüman Türk bilgini Ebu’l-Vefa’nın Bağdat’ta önemli eserler verdiği dönemde yaşadı. Soy kütüğünde yer alan “Han” sözcüğünden yöneticiler yetiştirmiş bir aileden geldiği anlaşılmaktadır. Hilmi Ziya Ülken, Hocendî’nin bilim tarihimizdeki önemli yerine işaret ederken, “İslâm uygarlığında Türkler tarafından ortaya konuldu. Bu Türk bilginlerinden birisi de işte bu Ebu’l-Mahmud el-Hocendî'dir” değerlendirmesini yapmıştır.
İlk eğitimini Hocend’de aldıktan sonra matematik ve öteki fen bilimlerine yönelmiş, Türkistan’ın o çağlarda bir üniversite görünümündeki köklü medreseleri ve kişilikli Türk-İslâm bilginlerinden öğrenerek yetişmiştir.
Hocendî, İslâm matematikçileri arasında ilk kez “X3+Y3+=Z3” formülünü ele alarak, bu belirsiz denklemle ciddi bir biçimde uğraşmış, denklemin tam sayılarla çözülemeyeceğini ortaya koymuştur. Böylece söz konusu denklemi, “Fermat Teoremi” adıyla kendisine mal etmeye çalışan Fermat’tan 700 yıl önce bulan matematikçi olmuştur. Matematik tarihine “Fermat’ın Son Teoremi” diye geçen bu teoremin ispatı ancak 1995 yılında yapılmış, buna göre Hocendî’nin bu teoremi Fermat’tan yaklaşık 700 yıl önce bulduğu anlaşılmaktdır.
Bu durum çoğu zaman böyle olmuş; batılı kaynaklar, matematiğin kurucusu ve geliştiricisi olarak hep Batı dünyası matematikçilerinin adlarını belirtmişlerdir. Gerçekte, Avrupa VIII. ve XVI. yüzyıllar arasında Türk-İslam dünyası matematikçilerinin hazırlamış oldukları temel eserlerden yararlanarak matematiği bugünkü ileri düzeyine ulaştırabilmişlerdir. Doğrusu şu ki; Türk-İslam dünyası matematikçileri Batı dünyasının bilimsel düşünce ve araştırma duyarlılığını ateşleyerek harekete geçirip beslediler ve bu alana yeni bir canlılık kazandırdılar. Cebir, geometri, aritmetik ve trigonometri konularında Batı’yı kendi görüş ve buluşlarına dayanarak ilerleyebileceği düzeye getirdiler. Nitekim, Halid bin Hıdır el-Hocendî, iki küpün toplamı asla bir küp olmaz biçimindeki integral denilen denklemi Fermat’ten (1610-65) yüzyıllar önce ortaya koymuştur.
Aynı zamanda yetenekli bir astronomi bilgini olan Hocendî, 1600’lü yıların ortalarına doğru Rey’de astronomik rasatlar (gözlemler) yapmış ve “tutulma düzlemi”, yani eliptiğin eğimini ölçmüştür.
Kendi devrinin en ünlü matematikçilerinden biri olan el-Hocendî, usturlap (astronomi ölçüm cihazı), cebir ve sayılar teorisine dair eserler yazmıştır. Bu eserlerinde küresel üçgenler, belirsiz denklem çözümleri ve sinüs eşitliklerine dair, kendi zamanına göre ilginç görüş ve çözüm yolları ortaya koymuştur. Bu büyük matematik, cebir ve usturlap bilgininin 1000 yılında hayata gözlerini kapadığı bildirilmektedir.
KAYNAKÇA:
Hamit Dilgan / Matematiğin Tarihi Tekâmülüne Bir Bakış (s. 14, 1955), Mehmet
Bayraktar / İslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi (s. 45, 1985), Şaban Döğen / Müslüman İlim Öncüleri
Ansiklopedisi I (s. 344,
1987), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye
Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People
(2013).
