Hoca Sadeddin Efendi

Tarihçi, hattat, şair ve devlet adamı (D. 1536, İstanbul – Ö. 2 Ekim 1599, İstanbul). Asıl adı Mehmed Sadeddin’dir. Hace-i Sultanî un­vanı, Hoca Çelebi ya da Koca Hoca Efendi adlarıyla tanındı. Yavuz Sultan Selim’in nedimi (sohbet arkadaşı) olan İsfahanlı Hasan Çan’ın oğludur. İlköğrenimini, Sahn-ı Seman müderrisi (hocası) Karanlı Mehmet Efendi ile devrin diğer bilginlerinden aldı. 1555’te Ebussuud Efendi’nin yanında ders gördükten sonra İstanbul Murat Paşa Medresesi müderrisliğine atandı. 1564’te Erbain payesiyle Bursa Yıldırım Medresesi’ne müderris oldu. Bir yıl sonra Hariç rütbesine yük­seltildi. Mayıs 1570’te Bursa Sultanı payesi aldı. 1571’de Sahn müderrisliğine, Mayıs 1573’te Şehzade Murad’ın öğretmenliğine ge­tirildi ve Manisa’ya gitti. Manisa’da sekiz yıl Şehzade’nin hocalığını yaparak güven ve saygısını kazandı. Onunla birlikte İstanbul’a döndükten sonra, III. Murad 1574’te tahta çı­kınca da Hace-i Sultanî unvanıyla padişah hocalığına getirildi.

Sadeddin Efendi, III. Murad’ın saltanatı dönemin­de sarayda çok seçkin bir konum kazandı. Padişaha yakınlıkları ile tanınan Şemsî Ahmed ve Kara Oveys paşalarla Şeyh Şüca Gazanfer Ağa ve Canfedâ Hatun gibi devlet yönetiminde etkili kişiler arasında yer aldı. Konumunu daha da güçlendirmek için Sokullu Mehmet Paşa’nın muhalifleriyle iş birliği yapmaktan çekinmedi. Hoca Çelebi’nin dev­letin dış siyasetine dair konularda en bü­yük etkisi, İngiltere ile diplomatik ilişkile­rin kurulması ve bir ticaret antlaşması­nın imzalanmasında görüldü. Kraliçe Elizabeth’in 1578 yılından itibaren İstanbul’a gönderdiği temsilciler ve elçiler Babıâli (hükümet merkezi) ve Sarayla ilişki kurmaya çalışır­ken hep Hoca Sadeddin’den destek gör­düler. Bunların ilki olan Harborne ve ikincisi Barton, raporlarında Hoca Efendi’nin kendilerine her türlü kolaylığı gös­terdiğini belirtmektedirler.

İngiltere bir yandan Osmanlı Devleti ile ticaret ant­laşması yapmaya, öte yandan da savaş halinde olduğu İspanya ile Osmanlı­lar arasında bir iş birliğini önlemeye çalı­şıyordu. Harborne’un anlattığına göre, Hoca Sadeddin Efendi kendisinden bu konuyla ilgili bir dilekçe vermesini is­temiş ve onun hazırladığı metni düzel­terek Sultan III. Murat’a sunmuştur. Böylece Hoca Sadedin, dönemin Akdeniz siyase­tinin mahiyetini, İngiltere ile ilişkilerin kapsamını ve önemini lâyıkıyla kavrayamamış olsa da Türk-İngiliz resmî ilişkilerinin kurulmasında büyük rol oy­namıştır.

Sadeddin Efendi’nin Sarayda ve yöne­timdeki yeri III. Murad’ın ölümünden son­ra da sarsılmamıştı. Murat’tan sonra tahta geçen (1595) III. Mehmed’in de hocası oldu ve tahta çıktığında ona bağlılığını bildiren ilk kişi olmuştur. Asıl önem­lisi, yeni padişahın şehzadeliği sırasında hocası olan Molla Nasuh, padişahın tahta çıkmasından iki gün önce öldüğü için Sadeddin Efendi Hace-i Sultanî unvanını kullanmaya devam etti. Bu arada Valide Safiye Sultan’ın desteğini alarak, eskiden beri araları açık olan Şeyhülislâm Bostanzade Mehmed Efendi’yi gözden düşürme­ye çalıştı. Çok geçmeden Sultan III. Mehmed ve­zirliklere ve ilmiye rütbelerine atanacak kişiler için Hoca Sadeddin’le görüşme emrini verince mevkisi iyice sağlamlaştı. Artık Koca Sinan ve Damat İbrahim paşalar gibi birbiri arkasına iş başına geçen veziriazamlar (başbakan) da onunla iş birliği yapmak zorunda kaldılar. Gücünün doruk noktasına ulaşan Hoca Sadeddin Efendi, III. Mehmed’in Avustur­ya seferine bizzat çıkmasını sağlamış ve onunla birlikte giderek padişahı yönlendir­mede çok olumlu hizmet görmüş, Haçova zaferinin kazanılmasında etkili oldu.

Bu arada Avusturya Arşidükü Maximilian ile asi Erdel Voyvodası Bathory komutasındaki orduya karşı gönderilen Osmanlı kuvvetlerinin başarı kazanama­dıkları haberi gelmişti. Bunun üzerine, Otağ-ı Hümayun’da topla­nan meşveret (danışma) meclisinde devlet ileri ge­lenlerinin çoğu düşmanla karşılaşmayıp geri dönülmesini önerdi. Hoca Sâdeddin, savaşın kabul edilmeyip başka tarafa yönelme durumunda düşmanın kendilerini izleyeceğini ve tuzağa düşülebileceklerini, üstelik şimdiye kadar hiçbir Osmanlı padişahının çok zo­runlu bir neden olmadan savaştan yüz çevirmediğini belirterek, şehit olun­caya kadar savaşılması gerektiğini sa­vundu. Padişahın huzuruna girildiğinde de aynı ısrarla III. Mehmed’i düşmanı kar­şılayıp savaşa girmeye ikna etti.

Bununla da yetinmeyen Sadeddin Efendi, ordu­nun savaşta alacağı düzenle de ilgilendi. Haçova’ya varıldığında padişahla birlikte ordunun merkezinde yer aldı ve üç gün süren savaşı hünkâr ve sadrazamla bir­likte yönetti. Savaşın ikinci günü (26 Ekim 1596) Osmanlı safları çözülünce Habsburg kuvvetleri hazine sandıkları­nın bulunduğu yere kadar ilerleyip san­caklarını diktiler. Hemen yanı başında beliren bu tehlike karşısında III. Mehmet ne yapa­cağını şaşırdı. Sadrazam İbrahim Paşa’­nın telkiniyle savaş meydanından kaçma hazırlıkları yapılırken Hoca Sadeddin Efen­di padişaha yerinde kalması gerektiğini, aksi takdirde ordunun dağılacağını belir­terek onu yatıştırdı ve Hırka-i Saadet’i giy­direrek yerinde kalmasını sağladı. Böylece Haçova’da kazanılan zafer Hoca Sadeddin’in ününü ve etkisini daha da art­tırdı. Ancak bu durum çok sürmedi. Giderek Sadedin Efendi’nin Saraydaki etkisi azaldı, 1597’de görev­den alındı. 1598’de “Hace-i Sultanî” unvanı üzerinde kalmak koşuluyla, Şeyhülislâmlığa atandı. Ölünceye kadar da bu makamda kaldı, vefat edince İstanbul / Eyüp’te toprağa verildi.  Hoca Sa’deddin’in türbesi, Eyüp Camiinin karşısındaki Darü’l Kurra bahçesinde, Saçlı Abdülkadir Mescidinin yanıbaşındadır

Şair ve hattat olan Sadeddin Efendi, özellikle tarihçiliği ile tanınmıştı. “Tâcü’t-Tevârîh” adlı telif eserinde kendisinden önceki tarih­çilerden Aşıkpaşazade, İdris-i Bitlisî, Neşrî, Hadidî ve Ahmedî’nin eserlerinden de yararlanarak, kendi döneminin sonuna kadar geçen olayları anlattı. Babası Hasan Çan’dan duyduklarına daya­narak yazdığı Yavuz Sultan Selim’in saltanatı ve hayatı ile ilgili bilgileri içeren “Selimnâme”yi kitabının sonuna ekledi. “Tâcü’t-Tevârîh”e 1554’e kadar çeşitli zeyller (ekler) yazıldı. Eserin tamamı, İtalyanca, Fransızca ve Almancaya, kimi bölümleri de İngilizce, Macarca ve Rus­çaya çevrildi.

“Osmanlı tarihleri üçüncü Mehmed’e (Eğri Fatihi) derler ki bu unvan, zaferin müsebbibi olan Hoca Efendi’ye daha çok yakışır. (…) Hem tarihçi bir âlim, hem de zamanına göre üslûp sahibi bir edip ve şairdir. Eserlerinden en meşhuru olan Tac-üt-Tevarih Osmanlılığın başından ikinci Selim zamanına kadar olan vakaları ihtiva eden iki ciltlik bir eserdir, üslûbu özenilmiş ve hayli çetindir.” (İbrahim Alaaddin Gövsa)

ESERLERİ:

Tâcü’t-Tevârîh (‘Hoca Târihi’ diye de bilinir, İsmet Parmaksızoğlu tarafından sadeleştirildi), Mirâtü’l-Edvâr ve Mirkaatü’l-Ahbâr (Muslihiddin Larî’den çeviri, aslı Farsça genel dünya tarihi), Risâletü’l-Kuşeyriye (çeviri), Behcetü’l-Esrâr (Eş-Şettenûfî’den çeviri).

KAYNAKÇA: Ahmet Refik / Âlimler ve Sanatkâr­lar (1924), İbrahim Alâeddin Gövsa / Türk Meşhurları (1946), Münir Aktepe / Hoca Sadeddîn Efendi’nin Tâcü’t-Tevârih’i ve Bunun Zeyli Hakkında (Türkiyat Mecmuası, sayı: 3, 1958), Hasan Çelebi / Tezkire (Haz: İbrahim Kutluk, 2 cilt, 1978-1981), F. Babinger / Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (1982), Şerafettin Turan / “Hoca Sâdeddin Efendi” (TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 18, s. 196-198, 1998), Büyük Türk Klâsikleri (c. 4, s. 212-213, 2004), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).