Sadri Maksudi Arsal

Dilci, tarihçi, düşünür, siyaset ve devlet adamı, IV. Dönem Şebinkarahisar, V. Dönem Giresun, IX. Dönem Ankara Milletvekili.

(D. 23 Temmuz 1878, Taşsu / Kazan - Ö. 20 Şubat 1957, İstanbul). Türk Dışişleri'ne girmiş ilk kadın diplomat (1932) olan yazar Adile Ayda’nın babasıdır.

1917'de Ufa'da kurulan Millî İdare'nin ve parlamentosu Millî Meclis'in başkanı olmuş bir devlet adamıdır. Bolşevikler’in Millî İdare'yi lağvetmelerinden sonra Batı Avrupa'ya geçmiş, Türkiye’nin kuruluş yıllarında Mustafa Kemal Atatürk tarafından Türkiye'ye davet edilmiştir. Türkiye’de Türkçülüğün temelini atanlar arasında bulunur. Cumhuriyetin ilk hukuk fakültesi olan Ankara Hukuk Fakültesi’nin kurucu hocalarındandır. Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu’nun kurulmasında önemli katkıları olmuştur.

Ankara ve İstanbul üniversitelerinde profesör olarak hukuk tarih ve felsefe dersleri verdi. Türk Dili İçin adlı kitabının önsözünü Atatürk yazmıştır. Ancak Arsal, “Sümerbank”, “Bay”, “Bayan” kelimelerinin yanlış olduğu yolunda tartışma açınca gözden düşmüştü. TBMM'de IV. dönem Şebinkarahisar, V. dönem Giresun ve IX. dönem Ankara milletvekili olarak görev yapmıştır.

Ünlü Rus yazar Tolstoy, Sadri Maksudi'den "Akıllı Tatar Çocuğu" diye bahsetmiştir.

Günümüz Rusya Federasyonu içindeki özerk Tataristan Cumhuriyeti'nin başkenti Kazan, Tataristan'ın dışındaki Taşsu köyünde dünyaya geldi. Babası köyün imamı Nizamettin Molla, annesi Metfune Hanım'dır. Rusya'da ismi, "Sadrettin Nizamettinoviç Maksudov” idi.

Öğrenim yılları

İlköğrenimini köy okulunda gördükten sonra 1888'de Kazan'daki ünlü Allâmiye Medresesi'ne gitti. Aynı medrese öğretmenlik yapan ağabeyi Ahmet Hadi Maksudi'nin yanında öğrenimine devam etti. İleride tanınmış bir pedagog ve Kazan'ın önde gelen Ceditçilerinden olan ağabeyi, onun yetişmesinde büyük rol oynadı. Kazan yıllarında, İstanbul'dan gelen çocuk romanlarını okuyarak Osmanlıca öğrendi ve bu romanlardan Robinson Crusoe'nun Osmanlıca çevirisini Kazan Türkçesi'ne çevirdi.

1895'te Bahçesaray'daki Zincirli Medrese'de ders vermeye davet edilen ağabeyi ile birlikte Bahçesaray'a gitti. Aynı kurumda öğretmenlik yapan ve ileride “manevi babam” diye anacağı İsmail Gaspıralı'yla tanıştı. Bahçesaray'da geçirdiği 1895-1896 öğrenim yılında Zincirli Medrese'deki dersleri takip etti ve Rusça öğrendi.

1897'de Rus Öğretmen Mektebi'ne girdi. Bu okula kaydı, Ruslaşma tehlikesi olarak görüldüğü için Türk cemaatince tenkit edildi. İlk hikâye denemeleri 1899-1900'de yayımlandı. 1900 yılında “Maişet” adlı romanını Kazan'da yayınladı. Romanı yazmaktaki amacını, "Tatarca'nın bir millî edebiyat haline gelmesine katkı sağlamak" olarak açıklamıştır.

1901 yılında Öğretmen Mektebi'ni bitirdikten sonra ağabeyinin önerisi üzerine eğitimine İstanbul'da devam etmek istedi. Ancak önce öğretmen okulu yıllarında kitaplarını okuyup hayranı olduğu Lev Tolstoy ile tanışmadan Rusya'dan ayrılmak istemedi. 1901 yazında Yasnaya Polyana'ya giderek o sırada 73 yaşında olan yazarı evinde ziyaret etti. Saatler süren sohbetleri sırasında Sadri Maksudi'yi çok beğenen ünlü yazar, çeşitli defalar ""Akıllı Tatar Çocuğu" diye sırtını sıvazlamıştır.

Sadri Maksudi, İstanbul'a giderken yolunun üzerinde bulunan Kırım'a geldiğinde İsmail Gaspıralı ile görüştü. İsmail Gaspıralı kendisini modern anlamda daha iyi eğitim alabileceği Paris'e gitmeye ikna etti. Genç Sadri Maksudi, yine Gaspıralı'nın tavsiyesi ile Paris'e gitmeden önce İstanbul'a da uğradı. Bu İstanbul gezisi sırasında Ahmet Mithat Efendi ile tanıştı ve o da kendisine Paris'te öğrenim görmesini tavsiye etti.

Fransızca ve Latince öğrenmekle geçen bir yıl hazırlııktan sonra 1902'de Sorbon Üniversitesi'nin Hukuk Fakültesi'ne kaydoldu. Ayrıca "Paris Edebiyat Fakültesi" ve "College de France"'da da birçok dersleri takip etti.1906'da mezun oldu ve Rusya'ya döndü.

Duma Üyeliği

Sadri Maksudi, 1906'da öğrenimini tamamlayıp Rusya'ya döndükten sonra siyasetle ilgilendi ve II. Duma'ya (parlamento) Kazan'dan üye seçildi. II. Duma kısa bir süre sonra dağılınca yeniden yapılan seçimler sonucu III. Duma'ya üye oldu ve Rusya Türklerinin sorunlarını dile getirdi. Duma'da heyecanlı konuşmaları ile dikkatleri çeken Maksudi, Başkanlık Divanı üyeliğine seçildi. 1909 yılında İngiltere'ye giden parlamento heyetine dahil edildiğinde gözlemlerini aktardığı makaleler, daha sonra Kazan'da “İngiltere'ye Seyahat” adıyla kitap olarak yayınlandı.

1911'de Kamile Rami ile evlendi; bu evlilikten Adile ve Naile isminde iki kız çocuğu sahibi oldu. 1913 yılında avukatlığa başladı.

İdil Ural Devleti Başkanlığı

1917 yılında Rusya Müslümanları Kurultayı'na “Milli-Medeni Muhtariyet” Projesini kabul ettirdi. 1917'de Ufa'da ilan edilen "İç Rusya ve Sibirya Milli-Medeni Türk-Tatar Muhtariyeti" adlı özerk devletin anayasasını hazırladı. Kasım 1917'de oluşturulan "Millî Meclis"'e başkan seçildi. Devlet işlerini yürütmek üzere kurulan ve üç bakanlıktan oluşan "Millî İrade"'nin de başkanlığını üstlendi. Bağımsız bir İdil Ural Ulus Devleti'ne dönüşmesi beklenen bu siyasi oluşum uzun ömürlü olmadı. Kısa süre sonra Millî Meclis Ruslar tarafından dağıtıldı ve Millî İdare feshedildi.

Avrupa'ya kaçış

Millî İdare'nin feshedilmesinin ardından Maksudi, Ufa'dan Rusya'ya dönerken din bilgini Musa Carullah'ın yardımı ile Finlandiya'ya geçti. 1919 yılında Paris'e geçen Maksudi, I. Dünya Savaşı'nın ardından 1920'de toplanan Paris Barış Konferansı'na Rusya Avrupası Müslümanlarının talebine dair bir muhtıra verdİ.

1922'de ailesi ile birlikte Berlin'e yerleşti ve politikayı bıraktı, akademik çalışmalara yöneldi. 1923'te ailesi ile Paris'e yerleşti ve Sorbon Üniversitesi Edebiyat fakültesine bağlı İslâm Ülkelerini Tetkik Enstitüsünde Türk-Tatar kavimlerinin tarihi üzerine dersler verdi.

Türkiye yılları

Sadi Maksudi, Türk Ocakları'nın daveti üzerine 1924 yılında yeni Türk Cumhuriyeti'nde bir dizi konferans verdi. 24 Kasım 1924'te Çankaya'da Mustafa Kemal Paşa ile tanıştı. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nde görev alma teklifini kabul etti. 1925'te Türkiye'ye gelip yerleşti; Ankara'da Maarif Vekaleti'ne bağlı Telif ve Tercüme Heyeti'ne üyeliğine atandı. Bu heyetin dağılmasından Ankara Hukuk Mektebi kurucu hocaları arasında yer aldı; uzun yıllar bu kurumda ders verdi.

Türk Dil Kurumu'nun kuruluşundaki rolü

Sadri Maksudi, 1928 yılında Milliyet Gazetesi'nde “Lisan Islahı Meselesi” başlığı altında yayınladığı yazılarını 1930 yılında bir kitap olarak yayınladı ve cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'e sundu. Mustafa Kemal'in önsöz yazdığı Türk Dili İçin" adlı bu eser, iki yıl sonra Türk Dil Kurumu'nun kurulması talimatının verilmesinde etkili oldu. Mustafa Kemal'in bu kitabın önsözünde yer alan veciz sözleri, Türk Dil Kurumu binasının önündeki kitabeye nakşedilmiştir.

Türk Tarih Kurumu'nun kuruluşundaki rolü

Türk Ocakları'nın 27 Nisan 1930 tarihli VI. Kurultayı'nda yaptığı konuşmada kurulmasını önerdiği tarih heyeti 1931 yılında Türk Tarihini Tetkik Cemiyeti adıyla faaliyete geçti. Sadri Maksudi, kuruluşunda rol oynadığı ve ileride “ Tarih Kurum”u adını alacak bu cemiyetin üyesi oldu. Resmi tarih tezini içeren “Türk Tarihinin Ana Hatları” (1930) adlı eserin yazarları arasında yer aldı. Bu proje sırasında edindiği bilgileri daha sonra “Türk Hukuk Tarihi”'ni geliştirirken kullandı.

 Soyadı Kanunu çıktıktan sonra “Arsal” soyadını aldı; adını biraz değiştirerek Sadrettin Nizamettinoviç" yerine “Sadri Maksudi Arsal” olarak anıldı.

Milletvekilliği

Kendi bilgisinin dışında Mustafa Kemal'in milletvekilliğine aday göstermesi ile 1931 yılında siyasete de giren Sadri Maksudi, 1931-1935 arasında IV. Dönem Şebinkarahisar, 1931-1935 arasında V. Dönem Giresun milletvekili olarak TBMM'de yer aldı. 1935'ten sonra siyasete ara verip, bilimsel çalışmalara odaklandı. Tekrar siyasete dönüşü, 1950'de Demokrat Parti’den IX. Dönem  Ankara milletvekili seçilmesi ile olmuştur.

Hukuk çalışmaları

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde ve Edebiyat Fakültesi'nin Tarih Enstitüsü'nde dersler veren Arsal, “Hukukun Umumi Esasları” (1937), “Hukuk Tarihi Dersleri” (1938), “Umumi Hukuk Tarihi”(1941), “Hukuk Felsefesi Tarihi” (1946) ve “Türk Tarihi ve Hukuk” (1947) isimli eserleri Türkiye'de hukuk eğitimine katkıda bulundu. Türkiye'de hukuk alanında temel ders müfredatından olan “Türk Hukuku Tarihi” disiplinini kurması, onun Türk hukukuna en büyük katkısıdır; bu dersi dünyada ilk defa veren kişidir.

Demokrat Parti Üyeliği

1950 yılında Demokrat Parti IX. Dönem Ankara milletvekili olarak yeniden TBMM'ye girdi. Türkiye adına Avrupa Konseyi çalışmalarına katıldı.

Milliyetçilik Kuramı

1955 yılında "Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları" adlı eserini yayımlandı. Bu kitapta genel bir milliyetçilik kuramı ortaya koydu, ulus oluşumu için hangi koşulların gerektiğini ele aldı.

Ölümü

20 Şubat 1957'de İstanbul'da hayatını kaybetti. Cenazesi, İstanbul Zincirlikuyu Mezarlığı'na defnedildi.

Kızı Adile Ayda tarafından “Maksudi Arsal” (1991) adlı biyografisi yayımlanmıştır.

KİTAPLARI:

 (1898). Maişet, Kazan. İkinci baskı: 1914.

 (1912). İngiltereye Seyahat, Kazan.

 (1927). Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara: Ankara Hukuk Fakultesi Yayınları.

 (1928). Türk Hukuk Tarihi, Ankara: Ankara Hukuk Fakultesi Yayınları.

 (1930). Türk Dili İçin, Ankara: Türk Ocakları Yayınları.

 (1933). İskitler-Sakalar, Ankara: Türk Tarihinin Anahatları Serisi, No. 5.

 (1934). Orta Asya Türk Devletler, Ankara: Türk Tarihinin Anahatları Serisi, II, No. 19.

 (1937). Hukukun Umumi Esasları, Ankara: Ankara Hukuk Fakultesi Yayınları.

 (1941). Umumi Hukuk Tarihi, Ankara: Ankara Hukuk Fakultesi Yayınları. İkinci baskı: 1944. Üçüncü baskı: 1948.

 (1946). Hukuk Felsefesi, İstanbul: İstanbul Hukuk Fakültesi Talebe Cemiyet Yayınları.

 (1947). Türk Tarihi Ve Hukuk, İstanbul: İstanbul Hukuk Fakültesi Yayınları.

 (1955). Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları, İstanbul. İkinci baskı: 1975. Üçüncü baskı: 1979.

 (1940). Teokratik Devlet ve Laik Devlet, İstanbul – İstanbul Üniversitesi Yayınları.

 (1940). İngiliz Amme Hukukunun İnkişafı Safhaları, İstanbul – İstanbul Hukuk Fakültesi Yayınları.

 (1945). Farabi’nin Hukuk Felsefesi, İstanbul – İstanbul Hukuk Fakültesi Yayınları.

 (1947). Kutadgu-Bilig, İstanbul – İstanbul Hukuk Fakültesi Yayınları.

Makaleler

 “Büyük milli Emeller”, Türk Yurdu, sayı 1, sahife 8. (1911).

 “Büyük milli Emeller”, Türk Yurdu, sayı 2, sahife 33. (1911).

 “S. Maksudof Çin tarihlerindeki Kuzey Uygurlarla Tokuz Oğuzları ayniliği hakkında bir bildiri okuyor”, Journal Asiatique, sahife 37. (1924).

 “Çinlilerin ve Moğolların Hüvey-Hu’ları ve Orhon Türk yazıtlarındaki Tokuz Oğuzlar”, Journal Asiatique, sahife 141. (1924).

 “Türk tarihinin telkinatı”, Türk Yurdu, cilt 1, sayı 4. (1925).

 “Türk tarihinin telkinatı”, Türk Yurdu, sayı 14, sahife 377. (1925).

 “Çinliler ile Moğolların Hüvey-Hu ve Uygurları ile Orhon Türk kitabelerindeki Oğuzların ayniyeti”, Türk Yurdu, sayı 7, sahife 27. (1925).

 “Türk Birliği”, Türk Yurdu, sayı 11, sahife 396. (1925).

 “Lisanların inkişaf ve tekâmülünde Akademilerin rolü”, Türk Yurdu, sayı 12, sahife 525. (1925).

Maksudi, S. “Çinlilerin Huvey-hu dedikleri halkın Orhon kitabelerindeki Oğuzların ayni olduğuna dair izahat”, Türk Yurdu, sayı 13, sahife 218. (1925).

Maksudi, S “Emeller üstadı İsmail Gaspıralı”, Tercüman, sayı 212. (1914).

Maksudi, S. “Ankara Hukuk Mektebinin tarihî ehemmiyeti”, Hakimiyet-i Milliye, 14 Eylül, sahife 3. (1925).

Maksudi, S. “Yeni Ankara”, Hakimiyet-i Milliye, 5 Mart, sahife 3. (1926).

Maksudi, S. “Güne bakan aşk peygamberi”, Hakimiyet-i Milliye, 29 Kasım, sahife 2. (1929).

 “Lisanların tekâmül ve inkişafında Akademilerin rolü”, İkdam, 5 Ekim. (1925).

Maksudi, S. “Lisanların tekâmül ve inkişafında Akademilerin rolü”, İkdam, 6 Ekim. (1925).

 “Lisan ıslahı meselesi 1”, Milliyet, 28 Eylül, sahife 4. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 2”, Milliyet, 29 Eylül, sahife 4. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 3”, Milliyet, 30 Eylül, sahife 4. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 4”, Milliyet, 2 Ekim, sahife 4. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 5”, Milliyet, 3 Ekim, sahife 4. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 6”, Milliyet, 4 Ekim, sahife 4. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 7”, Milliyet, 5 Ekim, sahife 4. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 8”, Milliyet, 6 Ekim, sahife 4. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 9”, Milliyet, 7 Ekim, sahife 4. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 10”, Milliyet, 9 Ekim, sahife 5. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 11”, Milliyet, 11 Ekim, sahife 5. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 12”, Milliyet, 13 Ekim, sahife 5. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 13”, Milliyet, 14 Ekim, sahife 5. (1928).

 “Lisan ıslahı meselesi 10”, Milliyet, 9 Ekim, sahife 2. (1928).

 “Ga nin en büyük eseri nedir?”, Milliyet, 9 Temmuz, sahife 2. (1929).

 “Dünyada iki türlü telâkki karşı karşıya”, Tasvir, 21 Ekim. (1945)

 “Demokrasi ve Hukuk”, Tasvir, 29 Ekim, sahife 2. (1945)

 “Siyasî Partilerin ideolojileri”, Tasvir, 6 Aralık, sahife 2. (1945)

 “Demokrasinin ilmî ve ruhî esasları”, Tasvir, 10 Aralık, sahife 2. (1945)

 “Demokrasinin istinad ettiği ilmî ve felsefî esaslar”, Tasvir, 23 Aralık, sahife 2. (1945)

 “Demokrasi ve Müsavat esası”, Tasvir, 30 Aralık, sahife 3. (1945)

 “Demokrasi ve Hürriyet”, Tasvir, 6 Ocak, sahife 2. (1946).

 “Edebî Barış ve milletler birleşmesi”, Tasvir, 11 Ocak, sahife 2. (1946).

 “Demokrasi ve Hürriyet”, Tasvir, 6 Ocak, sahife 2. (1946).

 “Milli ideoloji ve yabancı ideolojiler”, Tasvir, 13 Ocak, sahife 3. (1946).

 “İlim ve Hürriyet”, Tasvir, 17 Şubat, sahife 3-4. (1946).

 “Kadim Yunan’da ilmî muhtariyet”, Tasvir, 24 Şubat, sahife 3. (1946).

 “Üniversite Muhtariyeti”, Tasvir, 3 Mart, sahife 3. (1946).

 “Üniversite Muhtariyetini zarurî kılan sebepler”, Tasvir, 10 Mart, sahife 3. (1946).

 “Müsbet ilimler ve felsefe”, Tasvir, 24 Mart, sahife 3. (1946).

 “Tarihte veto hakkının menfî rolü”, Tasvir, 31 Mart, sahife 3. (1946).

 “İnsanların manevî hayatında gaye ve ideallerin rolü”, Tasvir, 7 Nisan, sahife 3. (1946).

 “Milletlerin hayatında fikir ve ideallerin rolü”, Tasvir, 14 Nisan, sahife 3. (1946).

 “Avrupa medeniyetinin istikbali”, Tasvir, 21 Nisan, sahife 3. (1946).

 “Medeniyet mahsulleri ve kültür kıymetleri zail olmaz”, Tasvir, 21 Nisan, sahife 3. (1946).

. (1946). “Demokratik seçim usulünün beş mühim esası”, Tasvir, 5 Mayıs, sahife 3.

 “Ruhî ve manevî hayatın zenginliği ve yaş”, Tasvir, 12 Mayıs, sahife 3. (1946).

 “Arap Birliği ve büyük Arap milletinin istikbali”, Tasvir, 19 Mayıs, sahife 3. (1946).

 “Amerika Birleşik Devletlerinde felsefî cereyanlar”, Tasvir, 26 Mayıs, sahife 13.

 “Milletlerin hayatında Yüksek Öğrenimin rolü ve Profesörler sınıfının dilekleri”, Tasvir, 2 Haziran, sahife 3. (1946).

 “Atomun felsefî tarihi”, Tasvir, 9 Haziran, sahife 3. (1946).

 “İngilterede Demokrasinin ruhu ve tarihî temelleri ”, Tasvir, 16 Haziran, sahife 3. (1946).

 “Beşerî camiaların hayatında propagandaların rol ve kudreti”, Tasvir, 30 Haziran, sahife 3. (1946).

 “Medenî milletlerde ilim dili yaratma tarihine bakış”, Cumhuriyet, 5 Ekim, sahife 2. (1948).

 “İlmî usullerle yaratılmış Türkçe ve müstakil bir ilim dili lâzımdır”, Cumhuriyet, 19 Ekim, sahife 2. (1948).

 “Dil ıslahı ve Dil Kurumu”, Cumhuriyet, 23 Ekim, sahife 2. (1948).

 “Demokrasinin kapısı önündeyiz”, Cumhuriyet, 2 Mayıs, sahife 2. (1950).

Sadri Maksudi Arsal'dan Yazarlara Dil Öğütleri (gercekedbiyat.com, 06.03.2020).

KAYNAKÇA:  İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007), Turgut Akpınar / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 3, 1991), Adile Ayda / Sadri Maksudi Arsal (1991), Ertuğrul Yaman / Türkiye’deki Türk Dünyası (A. K. Bolaç – A. Esatoğlu ile, 1998), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (gen. 6. bas. 1999), Recep Şükrü Apuhan / Gideceği Yolu Kendisi Yapan Bir Yolcu: Sadri Maksudi (Genç Alperen dergisi, sayı: 1, Ocak-Şubat 2000), TBMM Albümü 1920-2010 (1. cilt, 2010), Sadri Maksudi Arsal'dan Yazarlara Dil Öğütleri (gercekedbiyat.com, 06.03.2020).