Nef’î

Nef’i edebiyatımızın en gür sesli, en atak, en tok, en taze dilli ve en mağrur bir şairidir. Sanatında müşahede edilen ilk nokta: şiir tekniğine olan hâkimiyettir. Onun derecesinde vezni ve kafiyeyi, kendi duygu ve hasseten düşüncesi emrinde kullanan, tasarruf eden sanatkâr pek az yetişmiştir. Lûgatçesi çokça zengindir. Hiç işitilmemiş, hiç ellenmemiş, hiç örselenmemiş kelimeler, tamlamalar, deyimler kullandığı vakitlerde bile, zannedilir ki, bunlar eski âşinalardır, yadırganmaz. Onun dilindeki selislik ve cezalete hemen hiçbir şairde tesadüf edilmez. Dili öylesine süslemiştir ki: bu zinetleri normal ihtiyaçlar haline getirmek, onun derecesinde başkasına nadiren nasip olmuştur. Bu sihirbazlığı sayesindedir ki: kelimelere yeniden âdeta hayat, hayallere emsalsiz bir genişlik ve zenginlik sirayet eder. Muhayyelesi aslında da gayet renkli ve kudretlidir. Yalnız aşırı mübalâğalara, iğrak (aklen mümkün, âdeten muhal mübalâğa)a hayli mütemayildir. Sesinin tonu daima yüksek olmakla beraber mevzua uygundur. Başarısını sağlayan hususlardan biri de bu erkek tondur. Mevzuu istediği gibi işler ve arzuladığı tarafa sürüklemeğe muktedirdir.

Nef’i’nin sanatında iki ana vasıf müşahede olunur:Mübalağa ve beyan ahengi. Sanatkârımızın fikirdeki mübalâğa ve şekildeki âhenk kudretine ısrarla dikkati çeken Ali Ekrem (Bolayır, 1867-1937), Nef’i’nin ruhunu mübalâğada bulur. Onun bu mübalâğaları bâkir hayallerle süsleyerek, tasannuu bir sanat derecesinden bir halis şiir mertebesine çıkarmakta biricik olduğunu belirtir. Daha sonra da Nef’i’nin coşkun âhenk bakımından gök gürültüsü sesli bir erganunu andıran hüviyetine temas eder. Yalnız onun bu mübalâğa merakı, mübalâğadaki irfanı, ığrak semtine teveccühü…hususiyle methiyelerinde biraz yeknesaklığa düşmesine, kendini bazen tekrar etmesine de sebep olmuştur.

1940’da Erzurum Halkevinde verdiği bir konferansta Dr. Ali Nihat Tarlan, Nef’i’nin şiir anlayışına temas ederken şu cümleleri kullanmıştır:

“Şiir vahy veya ilham gibi şaire manzum olarak nazil olmalıdır. Şair onun üzerinde fazla uğraşıp ma’nayı muğlak bir hale getirmemelidir. Selis, akıcı ve mümkün olduğu kadar tesannudan ârî olmalıdır. Nef’i bu telâkkisi ile Divan Edebiyatı içinde yegâne şahsiyettir. Dikkat edilirse, İrandan ziyade Arap estetiğine yaklaşır. Ve bu telâkkisi eserlerinde vazıhan görülür. Nef’i’nin ne kasidelerinde, ne gazellerinde içiçe  sanatlar ve tekellüfler vardır. Bu, onun heyecanlı ruhunun açıklığına delâlet eder".

Nef’i mâna ile ilgili sanatlara iltifat göstermekle beraber, öyle çağdaşı diğer şairler misali, lâfız oyunlarına fazlaca kapılmamış, hüner ve marifet göstermek merakına düşmemiştir. Onda, hiçbir zaman tesannu, bir iptilâ mertebesine yükselmemiştir. Şairimizin sevdiği kelimeler arasında fazlaca dik­kati çekenlerden: söz, endişe, gamze, tig, mest, bahar, mey­hane, fitne, mey, rüzgâr, felek... v.b. ilk hatırlananlardır de­nebilir.

Nef'i'nin karakteristik hususiyetlerinden bir başlıcası da: övmek, sövmek ve övünmekteki samimî, önüne geçilmez meyildir. O, överken de, söverken de normal ölçülerin çok üstündedir. Bir başkasında gülünçlük halini alabilecek olan bu beşerî zaaf, onda, samimiyet ve heyecanın kanatları gölge­sinde, bilâkis, hoşa gider, yumuşak görünür. İnsanın aklı de­ğil gönlü harekete gelir ve yadırgamaz da. Buna rağmen gerek methiyelerinde, gerekse hicviyelerinde ölçüyü kaçırdığı ve şiirin birdenbire düşen bir tayyare gibi yüksekliğini kaybettiği de vâkidir.

*

Burada ilk defa olmak üzere, hemen hemen cümhurun birleştiği bir noktaya muhalefetimizi de yazacağız: Nef’i, Türk Edebiyatının en büyük kasidecisi değildir. Görüşümüze göre: Kaside alanında da Fuzulî, Nef’i’den üstün ve ileridir. Bir kere Fuzuli’nin kasidelerindeki o dört başı mamur, o gönle ve dimağa aynı kudrette nüfuz ve tesir eden, o ölçüsü ve duygusu müstesna, o her beyti üzerinde dakikalarca durup düşünmek ve tantanalı kelimelerin, şaşaalı tamlamaların, velveleli deyimlerin ötesinde de ruhu doyuran ve ürperten derin iç sezgisi…Nef’i’de gevşektir.  Bir “su”, bir “hançer”, bir “gül”, bir “Bağdat”, bir “kalem”… kasidesindeki ince, emsalsiz dikkatle işlenmiş güzelliğe Nef’i’de zor tesadüf edilebilir. Ancak bu hiçbir zaman demek değildir ki: Nef’i’deki bir “sözüm” na’tı, bir “cihad”, bir “bahar” kasidesinin, yahut bir “rahşiyye”nin veya bir “felek” bir “olur”, bir “üzre” redifli kasidenin güzellik ve ihtişamı eksiktir. Söylemek istediğimiz şudur:

“En büyük Türk kasidecisi” gibi vasıfların hangi kriteryuma göre tevcih edildiğini edebiyat tarihçileri, münekkitler tâyin etmek mevkiindedir. Hele bu büyüklüğün neye göre, kimle ve ne ile mukayeseden sonra sabit olduğu vâzıh olarak bilinmelidir. Beylik sözler, yuvarlak kelimeler ve bol keseden bahşişlere benzeyen sıfatlı hükümler artık demodedir. Yoksa, bizim aklımızdan Nef’i’nin kudretini azımsamak geçmediği gibi, sanatına hayranlığımız da eksilmemiştir. Biz de söz gelimi:

Gamzen ne dem ki tîğ çeküb hun-feşan olur

Uşşak-ı dil-figâra ecel mihriban olur

Matla’lı kasidede, bir harp tasvirini gerçekten çok canlı ve eşine az rastlanır mükemmeliyette bulduğumuzu, tereddütsüz söylemek mecburiyetindeyiz.

Nef’î’nin şiirinde göze çarpan ilk özellik ihtişamlı bir âhenktir. Şair bu âhengi sağlamak için, Türk, İran ve Fars dilleirinin sonsuz kelime kaynaklarından faydalanmıştır. Bu yüzden, Nef’î’nin kasidelerindeki üslûbun, divan şiirindeki en ağdalı üslûplardan olduğu söylenebilir. Öteki şairler gibi rindâne ve âşıkane yazdığı gazelleri ile, kasidelerinin nesip bölümlerinde biraz daha sade olabilmiştir.

Şu var ki, kelime hazinesi ne kadar zengin olursa olsun, şair, asıl kudretini, bunları yan yana getirirken sağladığı musiki ile göstermiştir. Onun şiirini okurken meselâ bir savaş tasviri yaptığında, kılıçların birbirine çarpışını duyar gibi oluyoruz :

Saflar dizip hücûm edicek hayl-i düşmene

Dehşetle âsüman u zemin pür-figan olur.

Evc-i havâda, sıyt-ı çekâçak-ı tiğden    

Âvâz-ı ra'd ü sâika reh-gümkünân olur.

Nef’î'nin başka bir özelliği mecazlarındaki zenginlik, genişlik ve yüceliktir. Denebilir ki, hayallerindeki ihtişam bakımından, ona denk bir başka şairimiz gelmemiştir.

Şu iki özelliği dolayısiyle Nef’î, bilhassa kaside tarzını seçmiş ve en büyük kaside şairimiz olduğunu herkese kabul ettirmiştir. Kasidede onun dengi olanları ancak Urfî ve Enverî gibi büyük İran kaside şairleri arasında bulabiliriz.

Nef’î, coşkun ilhamı ile dolu dizgin yazan bir şairdir. Bakî’deki biçim kaygısı ve hesaplı söyleyiş onda yoktur. Anlam ve söz sanatlarından pek hoşlanmadığı velhasıl bir kelime kuyumcusu gibi çalışmadığı görülür. Hattâ mısralarında birçok imâlelere rastlanır.

Nef’î'de Fuzulî gibi ilâhî bir aşkın veya Yunusvarî tasavvufun izleri görülmez. Sade Mevlâna'ya hayran olduğu ona yaptığı övgülerden anlaşılmaktadır. (Bu hayranlığı dolayısiyle 1965 te Konya'da Mevlâna'nın Yeşil Türbesi yanına Nef'î ve Pakistanlı şair İkbâl için birer makam yapılmıştır.) Nef'î'nin şiirinde aşk da oldukça silik ve gölgede kalmıştır. Hırçın ve mağrur tabiatının sevgilinin cefasını bile çekmeğe elverişli olmadığı şu miramdan da anlaşılabilir:

Dilde sabr olmayıcak nâza tahammül ne belâ

Övgü, yergi ve fahriyelerinde en aşırı hayallerin, akla gelmez buluşları içinde olan Nef'î, kaside nesiplerinde ve bilhassa gazellerinde tam bir lirik şair edasına bürünür. Bu şairde, hikmet ve felsefeye de yakınlık vardır. Bazı kaside ve gazellerinde ve bilhassa rubâîlerinde, düşünce âleminin derinliklerinden ilhamlar sunmuştur. Şu iki beyit, onun hikmet yolundaki üstünlüğünü gösteriyor:

Bir düş gibidir hak bu ki, ma'nide bu âlem

Kim,  göz  yumup  açınca zamanı  gözer

Bir yerde ki ârama bu miktar ola mühlet

Erbâbı nice kesb-i kemâl ü hüner eyler?

                                                                   (Türk Edebiyatı II, 2002)