Dilci, şair, halkbilimi araştırmacısı, hukukçu,
milletvekili, siyasetçi (D. 1898, Gaziantep - Ö. 30 Ekim 1993, Ankara). İlk
(1908) ve ortaokulu (1911) Gaziantep’te tamamladı. Gaziantep Ticaret Lisesini
bitirdikten (1916) sonra Halep ve Gaziantep’te PTT memurluğu (1917-19) ve
bitirdiği lisede vekil öğretmenlik yaptı. 1919 yılında İstanbul Üniversitesi
Tıp Fakültesine girdi, ancak 1920 yılı ilkbaharında öğrenimini yarım bırakarak
Antep savunmasına katıldı, 1921’de Antep’in düşmesi üzerine Maraş’a geçti ve on
ay kadar orada kaldı. Antep’in kurtuluşundan sonra tekrar bu kente döndü. Daha
sonra Gaziantep Lisesinde (1921-25) Türkçe - edebiyat öğretmenliği,
Darü’l-Hilafeti’l Aliyye Medresesinde matematik öğretmenliği, Maarif-i
Mahalliye-i İslâmiye Cemiyeti Yönetim Kurulu üyeliği ile bu cemiyetin yönettiği
Halk Mektebinin müdürlüğü, Muallimler Cemiyeti başkanlığı, Amerikan Koleji
Türkçe öğretmenliği, Gazisancak ve Halk Dili gazeteleri
başyazarlığı, Türk Ocağı Vilâyet umumi kâtipliği görevlerinde bulundu.
1925’te İstanbul Hukuk Fakültesine girdi.
1928’de bu fakülteden mezun olduktan sonra Nizip Cumhuriyet savcılığı (1928-31)
görevinde bulundu. 1931-35 yılları arasında Gaziantep’te hem avukatlık hem de
Gaziantep Lisesi Türk dili ve edebiyatı öğretmenliği, 1931-36 yılları arasında
Cumhuriyet Halk Partisi il başkanlığı yaptı. 1932 yılında Halkevleri kurulunca,
bu kuruluşun başkanlığına (1936) seçildi. 1935-50 yılları arasında dört dönem
Gaziantep milletvekili oldu. Milletvekili olarak Ankara’ya yerleşince Türk Dil
Kurumunun çalışmalarıyla yakından ilgilendi. 1941 yılında kurumun Filoloji Kolu
(Derleme ve Tarama Kolu) başkanlığına, 1963’te de genel yazmanlığına seçildi.
1976 yılına kadar bu görevleri birlikte yürüttü.
Aksoy
yazı hayatına, sınıf arkadaşları olan Müslim ve Mehmet Akif’in ölümleri üzerine
yazdığı iki ağıtla başladı, bu ağıtlardan oluşan İki Damla Gözyaşı
(1918) adlı şiir kitabı yayımlanan ilk eseridir. 1933’ten sonra çalışmalarını
dil ve halkbilimi (folklor) alanında yoğunlaştırdı. 1950’den itibaren Türk
Dili dergisinde yayımlanan dil yazılarıyla tanındı. Bu makalelerinde
Türkçenin özleşmesini savundu. Türk Dil Kurumunda başkanı olduğu kol tarafından
hazırlanan Derleme Sözlüğü ile Tarama Sözlüğü’ne önemli
katkılarda bulundu. 1987 yılından ölümüne kadar Türk Dili dergisinde
“Öğrencemiz Türkçe” genel başlığı altında yazılar yazdı.
Kültür
Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen “Simurg” projesi kapsamındaki bir
belgeselde yaşamöyküsü anlatıldı ve televizyonda yayımlandı. 1991’de Gaziantep
Üniversitesinden fahrî doktorluk unvanı aldı. 1993 Edebiyatçılar Derneği Onur
Ödülü Altın Madalyasını, 1993 Kültür Bakanlığı Türk Kültürüne Üstün Hizmet
Ödülünü aldı.
ESERLERİ:
ARAŞTIRMA-İNCELEME: İmlâmıza, Sarf ve
Nahivimize Dair (1925), Gaziantep Dilinin Tetkiki (1933), Hasip
Dürrî (1933), Gaziantep’te Eti Eserleri (1934), Öztürkçe Dersleri
(1935), Gaziantep Ağzında Sentaks Araştırmaları (1936), Bir Dili
Öğrenmek İçin En Lüzumlu Kelimeler (1936), Güneş Dil Teorisi ve III.
Türk Dil Kurultayı (1937), Aydî Divanı (Ş. S. Yener - A. N. Ünler
ile, 1937), Gaziantep Ağzında Atasözleri (1941), Hasırcıoğlu Hafız
Mehmet Ağa (1941), Gaziantep Ağzı (3 cilt, 1945-46), Hasan Ayni
ve Nazm-ül-Cevahir (1959), Şeyh Ahmet ve Nazmü’l-Leal (1959), Mütercim
Âsım (1962), Dil Devriminin 30 Yılı (ortak kitap, 1962), Atatürk
ve Dil Devrimi (1963), Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler (2
cilt, 1969-1971), Dil Yanlışları (1980), Yine Dil Yanlışları
(1985).
SÖZLÜK-DERLEME-KILAVUZ: Deyimler / Takım
Sözler / Meşhur Sözler (1940), Örneklerle Tarama Sözlüğü (1942,
kurulla), Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (4 cilt, D. Dilçin‘le 1943-57), Söz
Derleme Dergisi (1952-57, kurulla), Anayasa Sözlüğü (1961),
Derleme Sözlüğü (1963-67, kurulla), Tarama Sözlüğü (1963-77,
kurulla), Atasözleri ve Deyimler (1963 / kısaltılmış yeni basım Atasözleri
ve Deyimler Elkitabı, 1968), Yeni Yazım Kılavuzu (1970 / yeni basım Ana
Yazım Kılavuzu, 1987), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I / Atasözleri
Sözlüğü (1971), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II / Deyimler Sözlüğü
(1976), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü III / Dizin ve Kaynakça (1977).
DENEME: Dil Üzerine Düşünceler Düzeltmeler (1962),
Dil Devrimi Üzerine (1967), Gelişen ve Özleşen Dilimiz (1968),
Özleştirme Durdurulamaz (1969), Dil Gerçeği (1982).
ŞİİR: İki Damla Gözyaşı (1918).
AYRI BASIM: Deyim-Takım Söz-Meşhur
Söz-Atalarsözü (1940), Dürr-ün-Nizam ve Nazm-ül-Cevahir (1960), Anayasanın
Dili (1964).
ANI: Türkçe Bir Hayat (1999, Emin
Özdemir’in sunuşuyla).
DİĞER: Usul-i Tahrir ve Edebiyat Dersleri
(1924), Gaziantep Halkevi Broşürü (ortak kitap, 1935), Halkevi
Konuşmaları (1938).
HAKKINDA: Behçet Necatigil / Edebiyatımızda
İsimler Sözlüğü (1960), Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi I (1976), M. Ş.
Onaran – S. Tezcan – M. Canpolat / Ömer Asım Aksoy Armağanı (1978), Ömer Asım Aksoy
Armağanı (Haz: M. Canpolat - S. Tezcan - M. Ş. Onaran, 1978), Atilla Özkırımlı
/ Türk Edebiyatı Ansiklopedisi I (1987), Atilla Özkırımlı / Dil Devrimi’ne Bir
Ömür (Cumhuriyet, 30.5.1988), Türk Dili (Ocak 1994), TBMM Albümü: 1920-91
(1992), S. N. Özerdim - M. Berge / Ömer Asım Aksoy (Kebikeç, sayı: 1, 1995),
Osman Nuri Poyrazoğlu / Yüzyüze Görüşmeler (1997), Adnan Binyazar / 90 Yaşında
Bir Dil Emekçisi (Ozanlar Yazarlar Kitaplar, 1998), Ömer Asım Aksoy / Türkçe
Bir Hayat (Özyaşamöyküsü, 1999), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü
(gen. 6. bas. 1999), Ömer Erzeren / Bana Ait Olan Her Şey Yerli Yerindedir
(Virgül, sayı: 23, Ekim 1999), TBE Ansiklopedisi (2001), TDOE-TDEA 1 (2001).