Mustafa Akdağ

Tarihçi (D. 1913, Günyayla Köyü / Boğazlıyan / Yozgat  - Ö. 1973, Ankara). Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve toplumsal tarihi üzerinde ayrıntılı araştırmalar yapan ilk tarihçilerimizdendir. Çanakkale savaşlarında şehit düşen bir çiftçinin oğludur. İlköğrenimini Akdağmadeni Yatılı İlkokulu’nda, ortaöğrenimini İzmir Öğretmen Okulu’nda yaptı. 1940 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Enstitüsü’nü bitirdi. Bir süre Kars Lisesi’nde tarih öğretmenliği yaptıktan sonra, 1944’te mezun olduğu fakülteye bilimsel yardımcı öğretim görevlisi olarak atandı. 1945’te “Celâlî İsyanları’nın Başlaması” başlıklı tez çalışmasıyla doktora çalışmasını tamamladı. Ancak bundan iki yıl sonra fakülte içi anlaşmazlıklar nedeniyle kendisine kadro verilmediğinden, buradaki görevinden ayrılarak (1947), Gazi Eğitim Enstitüsü’ne geçti. Ardından da 1948 yılında Diyarbakır Öğretmen Okulu tarih öğretmenliğine atandı. Öğretmenliğini sürdürürken, “Celalî Fetreti 1597 - 1603” başlıklı çalışması ile doçentlik tezini verdi (1951).

Mustafa Akdağ, özellikle XVI. yüzyılda Osmanlı toplumsal ve ekonomik yapısını derinden sarsan Celâlî İsyanları üzerinde çalıştı. Doçent olduktan sonra yeniden A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yakınçağ Tarihi Kürsüsü’nde görevlendirildi. 1955’te bilimsel çalışmalarda bulunmak üzere bir yıllığına Almanya ile İngiltere’ye gönderildi. 1958’de ise profesörlüğe yükseltildi. 12 Mart 1971 askeri muhtırasından sonra tutuklandı ise de bir süre sonra serbest bırakıldı, “Şerafettin Turan ve Arkadaşları Davası”nda tutuksuz olarak yargılandı. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ndeki öğretim üyeliği görevini, 1973 yılında yargılaması devam ederken öldüğü güne kadar sürdürdü.

Tarihçiliğimize yeni bir soluk getiren Mustafa Akdağ, 1959’da yayımladığı Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi adlı çalışmasının birinci cildinde, 1243-1453 yılları arasındaki ve 1971’de yayımladığı ikinci cildinde ise 1453-1559 yılları arasında Anadolu’nun ekonomik ve toplumsal yapısını, ana kaynaklara inerek ayrıntılı bir biçimde inceledi. Böylece siyasî ve askerî olayların ardında yatan, bunları yönlendiren temel nedenleri aydınlatmaya çalıştı. Bununla Türk tarih yazımında yeni bir araştırma alanının açılmasına önemli katkılarda bulundu. Ayrıca 1963’te, doktora ve doçentlik çalışmalarında yapmış olduğu araştırmalardan elde ettiği bilgileri ve görüşleri derleyerek “Celâlî İsyanları: 1550-1603” adlı eserini yayımladı. Bu çalışmasında, 1550-1603 yılları arasında Anadolu’da ortaya çıkan ayaklanmaları ve sonuçlarını inceledi. XVI. yüzyıldan itibaren giderek artan çiftbozanlığın (çok sayıda reayanın çiftliğini terk edip gitmesi olayı) Türkiye’nin toplumsal yapısını ve devlet düzenini temellerinden sarstığını gösterdi.

Mustafa Akdağ, ortaya koyduğu belgelerle ve yorumlarla, XVII. yüzyılda belirgin bir duruma gelen çözülme sürecini anlamamızı ve Koçi Bey ile Kâtip Çelebi gibi siyaset düşünürlerinin toplumsal çözümlemelerini kavramamızı kolaylaştırdı. Bunun yanı sıra medreselerde eğitim gören suhtelerin (softa öğrenciler), hiç değilse önemli bir bölümünün içine düşmüş oldukları ahlakdışı durumları sergilemek yoluyla bozulmaya yüz tutmuş medrese sistemi konusunda eğitim tarihçilerini aydınlattı. Sonradan genişlettiği bu çalışmasının son hali, ani ölümü üzerine “Türk Halkının Dirlik ve Düzen Kavgası: Celâlî İsyanları” (1975) adıyla asistanı Musa Çadırcı tarafından yayımlandı. Bu eser, Cumhuriyet dönemi tarihçiliğimizin bir klasiği sayılmaktadır. Osmanlı tarihinin en parlak dönemi olan XVI. yüzyılın ortalarında başlayıp XVII. yüzyılın ilk çeyreğine kadar süren birbirine eklemlenmiş toplumsal karışıklıklar, devlet otoritesine güçlü başkaldırılar dizisinin nedenleri, özellikleri ve sonuçları ilk kez bu çalışmada bütün ayrıntıları ile ortaya konulmuştur. Osmanlı tarihinin klasik bölümlenmesindeki “Duraklama Dönemi”ne girişin ana nedeni sayılabilecek “Celâlî İsyanları” bu kitapla Türk tarih literatüründeki yerini almış oldu.

Mustafa Akdağ’ın, Osmanlı Devleti’nin iktisadî ve içtimaî tarihi ile özellikle halk ayaklanmaları gibi hemen hiç işlenmemiş konularda arşiv çalışmalarına dayanarak meydana getirdiği eserleri kimi çevrelerde takdirle karşılanmışsa da topladığı ilgi çekici malzemeyi değerlendirmesi bakımından Halil İnalcık ile Osman Turan gibi tarihçilerin ağır eleştirilerine uğramıştır. Mustafa Akdağ’ın ayrıca “Türk Tarih Kurumu Belleteni” ve “Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi”nde yayımlanan birçok makalesi vardır. 

ESERLERİ:

Türkiye'nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi I (Ankara 1959), Büyük Celâlî Karışıklıklarının Başlaması (Ankara 1963), Celâlî İsyanları 1550-1603 (Ankara 1963), Türkiye'nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi II (Ankara 1971), Türk Halkının Dirlik Düzenlik Kavgası-Celâlî İsyanları (Yay. Haz: Musa Çadırcı. İlk iki kitabın genişletilmiş baskısı, Ankara 1975).

KAYNAKÇA: Turgut Akpınar / “Amasya Tarihi Yazarı Hüseyin Hüsameddin ve Bilinmeyen Eserleri” (Bibliyografya: Kitap Haberleri Bülteni, 1/3, Ankara 1972), Yücel Özkaya / Prof. Mustafa Akdağ'ı Kaybettik” (Bibliyografya: Kitap Haberleri Bülteni, 11/3, Ankara 1973), Yurt Ansiklopedisi (c. X, 1984), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (gen. 6. bas. 1999), Remzi Demir - Doğan Atılgan / DTCF ve Türkiye’de Beşerî Bilimlerin Yeniden İnşası - Elli Portre (2008), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, 2007) - Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).