Gazeteci-yazar,
çevirmen (D. 1895, Selanik – Ö. 2 Eylül 1968, Bakü / Azerbaycan). Tam adı
Sabiha Derviş Sertel olup, gazeteciliği meslek edinmiş olan ilk Türk kadın gazeteci-si
ve Türkiye’de feminizmin öncülerindendir. Türk basın tarihinde önemli bir adı
olan gazeteci-yazar Zekeriya Sertel’in
eşi, Doç. Dr. Yıldız Sertel’in annesidir. Sabiha Derviş Hanım, Selanik Terakki
İnas İdadisi (Lisesi)’nde başladığı orta öğrenimini bir Fransız okulunda
tamamladı. 1912 Balkan Savaşı sırasında Selanik’in Yunanlıların eline
geçmesinden sonra ailesiyle birlikte İstanbul’a göç etti ve 1915’te gazeteci Mehmet
Zekeriya (Sertel) Beyle evlendi. Şehzadebaşı’nda Suphi Paşa Konağı’nda yapılan
nikâhta Sabiha Hanım’ın vekilliğini Talat Paşa, Mehmet Zekeriya Bey'in
vekilliğini Tevfik Rüştü (Aras) Bey yaptı.
Gazeteciliğe
eşiyle birlikte Büyük Mecmua (1919) adlı
haftalık dergiyi çıkararak başladı. Halide Edip’in başyazarı olduğu ve Falih
Rıfkı, Köprülüzade Mehmet Fuat, Reşat Nuri (Güntekin), Faruk Nafiz, Ömer
Seyfettin gibi yazarların yazılarını yayımladığı Büyük Mecmua’da, kadın sorunlarına eğilen yazılar yazdı. 1917
yılında ilk çocuğu Sevim dünyaya geldi.
Sertel,
1919 yılında, Halide Edip’in önerisiyle, bir burs imkânından yararlanarak
yükseköğrenim yapmak için eşi ile birlikte Amerika Birleşik Devletleri’ne (ABD)
gitti ve Columbia Üniversitesi’nde sosyoloji öğrenimi gördü. ABD’de kaldığı
süre içinde, orada yaşayan Türkleri örgütleyerek, Himaye-i Eftal Cemiyeti
(Çocuk Esirgeme Kurumu)’ne çok yüksek miktarda bağış toplanmasını sağladı.
İkinci çocuğu Yıldız, 1922 yılında dünyaya geldi. 1923 yılında karı-koca
öğrenimlerini tamamladıktan sonra Türkiye’ye döndüler.
Yurda döndükten sonra, 1924-31 yılları arasında birlikte
Resimli Ay dergisini çıkardılar. Sabiha
Sertel, bu dergide yayımladığı makalelerinde işçi sınıfının haklarını savundu, toplumsal
ve politik düzeni eleştiren yazılar yazdı. Cevat Şakir’in (Halikarnas
Balıkçısı) dergide yayımlanan bir yazısı yüzünden eşinin Sinop’ta üç yıl kalebentliğe
mahkûm edilmesi üzerine, bu sürede dergiyi tek başına yönetti. 1929 yılında
dergide yayımladığı “Savulun Geliyorum!”
başlıklı yazısı nedeniyle mahkemeye verildi. Böylece, “Basın suçu nedeniyle
mahkemeye verilen ilk Türk kadın gazeteci-yazar” oldu.
1927-28
yılları arasında eşi Mehmet Zekeriya Bey ve Faik Sabri (Duran) Bey ile Çocuk Ansiklopedisi’ni (4 cilt, 1927-28) hazırladı. 1932 yılında Cumhuriyet gazetesinin çıkardığı Hayat Ansiklopedisi’nde çalıştı. 1931
yılında Resimli Ay dergisi kapanınca
yazı yayımlama olanağından yoksun kaldı ve 1936 yılına kadar çeşitli sosyalist
yayımları çevirip yayımlamakla meşgul oldu. 1935 yılında Resimli Her Şey
adlı haftalık bir dergi çıkardı. İlk sayısı 28 Eylül 1935’te yayımlanan
derginin yazı kadrosu Nâzım Hikmet ve arkadaşlarından oluşuyordu. Bu derginin
kapatılmasının ardından 1936 yılının Mart ayında Projektör adlı aylık
bir fikir dergisi daha çıkardı. Dergi, ilk sayısında kapatıldı.
Sabiha
Sertel, 1936 yılında yine eşiyle birlikte Tan
gazetesini kurdu. Gazete, özellikle İkinci Dünya Savaşı yıllarında faşizm
karşıtı görüşleriyle ilgi gördü. Sabiha Sertel, 3 Eylül 1945 günü Tan’da yayımlanan “Muvafakatin
Feryadı” başlıklı yazısı
nedeniyle tutuklandı. Serteller’in adıyla özdeşleyen Tan
gazetesi (1936) özellikle İkinci Dünya Savaşı yıllarında faşizme ve militarizme
karşı yaptığı yayımlar nedeniyle geniş yankı uyandırdı. Gazete, 1945’te bir
kışkırtma sonucu basılıp yakıldı.
Sertel, gazeteciliğinin yanı sıra Tevfik Fikret-Mehmet
Akif Kavgası (1940), Tevfik Fikret İdeolojisi ve Felsefesi (1946)
adlı inceleme kitaplarıyla da dikkat çekti. Bir kısım Marksist yazarların
eserlerini Türkçeye çevirdi. Pek çok çocuk kitabının yayına hazırlanmasına
katkıda bulundu. İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Demokrat Parti ileri
gelenlerinin kurmaya çalıştığı “İleri Demokrasi Cephesi” adlı politik girişimin
içinde yer aldı. Bu girişimin yayın organı olan Görüşler adlı dergiyi yayımladı. 1 Aralık 1945 günü okura sunulan
dergide iki yazısı yer aldı. Görüşler’in
okurla buluşmasından üç gün sonra, 4 Aralık 1945 günü gerçekleşen “Tan Olayı”nda,
Tan Matbaası’nın yerle bir edilmesi, Serteller’in linç girişimi ile karşı
karşıya kalmasıyla sonuçlandı. Sabiha Sertel bu olaydan sorumlu tutularak eşi
ile birlikte üç ay tutuklu kaldıktan sonra beraat etti. Sertel çifti, Tan olayından ve davalardan çok yıpranmış
olmaları nedeniyle 1950 yılında ailece ülkeyi terk ettiler.
Sabiha
Sertel, sürgün yıllarını Paris, Budapeşte, Moskova ve Bakü’de geçirdi. Bu
süreçte Türkiye Komünist Partisi’nin çalışmalarına katıldı. Budapeşte
Radyosu’nun Türkçe yayınlar servisinde çalıştı. Ömrünün son yıllarında
Türkiye’ye dönme talebinde bulunduysa da bu isteği reddedildi. 2 Eylül 1968
günü Bakü’de yaşamını
yitirdi. Mezarı, Bakû’de Fahri Hıyaban’dadır Anılarını topladığı “Roman Gibi” (1969) adlı kitabı
ölümünden sonra yayımlandı. 1998 yılında Nilgün Eroğlu Maktav tarafından, “Bir Roman Gibi” adıyla, onun hayatını
anlatan belgesel bir film yapıldı. Otuz dakikalık bu film, Sertel’in 30. ölüm yıldönümünde TRT 2 televizyonunda yayımlandı.
ESERLERİ:
ROMAN: Çitra Roy ile Babası (1936).
İNCELEME: Tevfik Fikret-Mehmet Akif Kavgası (1940),
Tevfik Fikret: İdeolojisi ve Felsefesi (1946; İlericilik Gericilik
Kavgasında Tevfik Fikret adıyla, 1999),
ANI: Roman Gibi (1969).
ANSİKLOPEDİ: Çocuk Ansiklopedisi (4 cilt, Mehmet
Zekeriya Sertel ve Faik Sabri ile, 1927-1928)
ÇEVİRİ: Sınıf Kavgası (K. Kautsky’den 1934), Kadın
ve Sosyalizm (A. Bebel’den, 1935), Diyalektik Materyalizm-Leninizmin
Nazari Temeli (V. Adoratsky’den 1936), Yeni Sovyet Rusya ve Esas
Teşkilât Kanunu (O.M. Molotov’dan, 1936), Demokrasi Nedir (J.
Bryce’den 1939).
HAKKINDA: Ömer Nida / Kadın Romancılarımız - Başlangıçtan
Günümüze Kadar 1892-1991 (1991), Sevengül Sönmez / Yirmisi Bir Arada: ”On
Kuruşa Bir Kitap” (Virgül, sayı: 23, Ekim 1999), B. Sadık Albayrak-Nihat Ateş /
Savaşımcı Bir Şair Olarak T. Fikret, Eray Canberk / Tevfik Fikret’in Şiiri
Konusunda Bazı Eleştiri ve Değerlendirmeler (Cumhuriyet Kitap, 27 Aralık 2000),
Zekeriya Sertel / Hatırladıklarım
(2009), Mehmet Ergün / Resimli Ay Sonrasında Sabiha Sertel (Evrensel Kültür,
sayı: 127), Murat Belge (Kitap-lık, Aralık 2003).
