Musa Akyiğitzade

Düşünür, Gazeteci, Yazar

Ölüm
06 Eylül, 1923
Eğitim
Mekteb-i Mülkiye (Siyasal Bilgiler Okulu)

Fikir adamı, gazeteci-yazar (D. 1865, Kabil köyü / Çambar bölgesi / Penza / Kazan / Rusya - Ö. 6 Eylül 1923, İstanbul). İlköğrenimine Maçah’ta bir Tatar medresesinde dini bilgiler ve Tatarca öğrenerek başladı. Rus Mektebi’ni ve Penza Lisesi’ni bitirdi. Ardında Moskova ve Kazan üniversitelerine başvurdu; ancak o dönemde asillerin ve Rus hükümetine hizmet eden ailelerin çocukları dışında Müslüman Türkler üniversiteye alınmadığından bu okullara giremedi. Bir süre Gaspiralı İsmail’in çıkardığı Tercüman gazetesinde çalıştı. Gaspiralı’nın teşvikiyle üniversite öğrenimi için İstanbul’a giderek Mekteb-i Mülkiye (Siyasal Bilgiler Okulu)’den mezun oldu (1891). Ertesi yıl Mekteb-i Harbiye (Harp Okulu)’de Rusça ve İktisat dersleri vermeye başladı (1892). Aynı zamanda ilk olarak Galata Gümrük İdaresi’nde, ardından Sirkeci Gümrük İdaresi’nde muayene memurluğu yaptı.

1908’de Yusuf Akçura öncülüğünde İstanbul’da kurulan Türk Derneği’nin kurucuları arasında yer alan Akyiğitzâde, Meşrutiyet’in ilanından kısa bir süre sonda Metin gazetesini çıkarmaya başladı. İktisadi konularda İttihatçılardan farklı görüşleri savunan, Omsalı Devleti’nde uygulanan ticaret esaslarını eleştiren yazılar kaleme aldı. Uzun yıllar gümrük idarelerinde görev aldığı için ülkenin yavaş yavaş serbest pazar haline gelmekte olduğunu yakından görerek yerli sanayi ve ticaretin himaye edilmesi gerektiğini dile getirdi. Tarım ülkesi olan Osmanlı Devleti’nin sanayi ülkesi haline gelebilmesinin ancak ticaretin devlet tarafından himaye edilmesiyle mümkün olacağını, mevcut şartlar altında serbest pazar uygulamasının memlekete yararı olmayacağını söyledi. 1910 yılında diğer pek çok gazete gibi Metin gazetesi de kapatıldı. Ardından Feyz-i Hürriyet ve Tasvir-i Hayal gazeteleriyle birleşerek Üç Kardeş adıyla yeniden yayımlanmaya başladı; ancak bir süre sonra İttihatçılar tarafından bu gazete de kapatıldı. Sivil olduğu gerekçesiyle Akyiğitzâde’nin Mekteb-i Harbiyye’deki görevine son verilerek bir süre Anadolu’da çeşitli ilçe kaymakamlıklarında görevlendirildi. 1916’da tifüse yakalandığı için İstanbul’a dönmek zorunda kaldı. İyileşince Rusya’dan satın alınan Katanof Şarkiyat Kütüphanesi müdürlüğü yaptı ve buradan emekli oldu. Bazı kaynaklarda 1923 yılında Süleymaniye Kütüphanesi müdürlüğüne atandığı ve bu görevinde iken vefat ettiği bilgisi yer alır.

Meşrutiyet yıllarının önemli fikir adamlarından olan Akyiğitzâde’nin ilk yazıları Sultan Abdülhamit zamanında “İlm-i Servet” başlığı altında dizi olarak Servet-i Fünûn’da yayımladı. Yazılarının bir bölümü Türk Dünyası ve Türk Yurdu dergilerinde de yer aldı. Tatarca kaleme alınmış ilk roman olan Hüsameddin Molla isimli eseri Tatar edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Rusya’da Tatarlar arasında büyük ilgi gören roman, Türkiye Türkçesine aktarılarak İstanbul’da da yayımlandı. Yunanca, Arapça, Farsça, Latince, Almanca, Fransızca bilen Akyiğitzâde bu dillerden bazı tercümeler yaptı. İlm-i Servet ve yahut İlm-i İktisat adlı eseri Harp Okulu’nda ders kitabı olarak okutuldu. 

BAŞLICA ESERLERİ:

ROMAN: Hüsameddin Molla (1885, Kazan; 1901).

ARAŞTIRMA-İNCELEME: İktisat yahut İlm-i Servet (1. cilt, 1889; 2. cilt sonraki yıllarda), Avrupa Medeniyetinin Esasına Bir Nazar (1889).

KAYNAKÇA: Hilmi Ziya Ülken / Çağdaş Düşünce Tarihi (1966), Mücellidoğlu Ali Çankaya / Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (c. III, 1968), Nadir Devlet / Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi: 1905-1971 (s. 151, 1985), Abdullah Battal Taymas / Kazan Türkleri (s. 118-134-136, 1988), Tevfik Çavdar / Türkiye'de Liberalizm: 1860-1990 (s. 127-140, 1992), Yusuf Sarınay / Türk Milliyetçiliğinin Tarihî Gelişimi ve Türk Ocakları: 1912-1931 (1994), İhsan Işık / Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).

FOTO GALERİ

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör