Fikir
adamı, gazeteci-yazar (D. 1865, Kabil köyü / Çambar bölgesi / Penza / Kazan /
Rusya - Ö. 6 Eylül 1923, İstanbul). İlköğrenimine Maçah’ta bir Tatar
medresesinde dini bilgiler ve Tatarca öğrenerek başladı. Rus Mektebi’ni ve
Penza Lisesi’ni bitirdi. Ardında Moskova ve Kazan üniversitelerine başvurdu;
ancak o dönemde asillerin ve Rus hükümetine hizmet eden ailelerin çocukları
dışında Müslüman Türkler üniversiteye alınmadığından bu okullara giremedi. Bir
süre Gaspiralı İsmail’in çıkardığı Tercüman
gazetesinde çalıştı. Gaspiralı’nın teşvikiyle üniversite öğrenimi için
İstanbul’a giderek Mekteb-i Mülkiye (Siyasal Bilgiler Okulu)’den mezun oldu
(1891). Ertesi yıl Mekteb-i Harbiye (Harp Okulu)’de Rusça ve İktisat dersleri
vermeye başladı (1892). Aynı zamanda ilk olarak Galata Gümrük İdaresi’nde,
ardından Sirkeci Gümrük İdaresi’nde muayene memurluğu yaptı.
1908’de
Yusuf Akçura öncülüğünde İstanbul’da kurulan Türk Derneği’nin kurucuları
arasında yer alan Akyiğitzâde, Meşrutiyet’in ilanından kısa bir süre sonda Metin gazetesini çıkarmaya başladı.
İktisadi konularda İttihatçılardan farklı görüşleri savunan, Omsalı Devleti’nde
uygulanan ticaret esaslarını eleştiren yazılar kaleme aldı. Uzun yıllar gümrük
idarelerinde görev aldığı için ülkenin yavaş yavaş serbest pazar haline gelmekte
olduğunu yakından görerek yerli sanayi ve ticaretin himaye edilmesi gerektiğini
dile getirdi. Tarım ülkesi olan Osmanlı Devleti’nin sanayi ülkesi haline
gelebilmesinin ancak ticaretin devlet tarafından himaye edilmesiyle mümkün
olacağını, mevcut şartlar altında serbest pazar uygulamasının memlekete yararı
olmayacağını söyledi. 1910 yılında diğer pek çok gazete gibi Metin gazetesi de kapatıldı. Ardından Feyz-i Hürriyet ve Tasvir-i Hayal gazeteleriyle birleşerek Üç Kardeş adıyla yeniden yayımlanmaya başladı; ancak bir süre sonra
İttihatçılar tarafından bu gazete de kapatıldı. Sivil olduğu gerekçesiyle
Akyiğitzâde’nin Mekteb-i Harbiyye’deki görevine son verilerek bir süre Anadolu’da
çeşitli ilçe kaymakamlıklarında görevlendirildi. 1916’da tifüse yakalandığı
için İstanbul’a dönmek zorunda kaldı. İyileşince Rusya’dan satın alınan Katanof
Şarkiyat Kütüphanesi müdürlüğü yaptı ve buradan emekli oldu. Bazı kaynaklarda
1923 yılında Süleymaniye Kütüphanesi müdürlüğüne atandığı ve bu görevinde iken
vefat ettiği bilgisi yer alır.
Meşrutiyet
yıllarının önemli fikir adamlarından olan Akyiğitzâde’nin ilk yazıları Sultan
Abdülhamit zamanında “İlm-i Servet” başlığı altında dizi olarak Servet-i
Fünûn’da yayımladı. Yazılarının bir bölümü Türk Dünyası ve Türk Yurdu
dergilerinde de yer aldı. Tatarca kaleme alınmış ilk roman olan Hüsameddin Molla isimli eseri Tatar
edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Rusya’da Tatarlar arasında büyük ilgi
gören roman, Türkiye Türkçesine aktarılarak İstanbul’da da yayımlandı. Yunanca,
Arapça, Farsça, Latince, Almanca, Fransızca bilen Akyiğitzâde bu dillerden bazı
tercümeler yaptı. İlm-i Servet ve yahut
İlm-i İktisat adlı eseri Harp Okulu’nda ders kitabı olarak okutuldu.
BAŞLICA
ESERLERİ:
ROMAN:
Hüsameddin Molla (1885, Kazan; 1901).
ARAŞTIRMA-İNCELEME:
İktisat yahut İlm-i Servet (1. cilt, 1889; 2. cilt sonraki yıllarda), Avrupa
Medeniyetinin Esasına Bir Nazar (1889).
KAYNAKÇA: Hilmi Ziya
Ülken / Çağdaş Düşünce Tarihi (1966), Mücellidoğlu Ali Çankaya / Yeni Mülkiye
Tarihi ve Mülkiyeliler (c. III, 1968), Nadir Devlet / Rusya Türklerinin Milli
Mücadele Tarihi: 1905-1971 (s. 151, 1985), Abdullah Battal Taymas / Kazan
Türkleri (s. 118-134-136, 1988), Tevfik Çavdar / Türkiye'de Liberalizm: 1860-1990 (s. 127-140,
1992), Yusuf Sarınay / Türk
Milliyetçiliğinin Tarihî Gelişimi ve Türk Ocakları: 1912-1931 (1994), İhsan Işık / Türkiye
Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) -
Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi
(2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri
Ansiklopedisi, C. 3, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).
