Besteci (D. 6 Mayıs 1908, İstanbul – Ö. 16 Şubat 1999, Ankara).
İlkokulda keman, ortaokulda viyolonsel öğrendi. Lise yıllarında bir taraftan da
Darülelhan’a devam ederek Cemal Reşit Rey’den armoni dersleri aldı. İlk beste
denemelerini on dört yaşında viyolonselle teksesli olarak yaptı. İstanbul Erkek
Lisesi’nden mezun olduktan sonra (1926) müzik çalışmalarını ilerletmek üzere
Viyana’ya gitti. Viyana Devlet Müzik ve Temsil Akademisi'nde Joseph Marx'tan
armoni, kontrapunto, füg ve kompozisyon, Kleinecke'den viyolonsel dersleri
aldı. Viyana Akademisi'nin yüksek lisans
derslerini sürdürürken, Prag Devlet Konservatuarı’na da kaydoldu. Josef Suk ile yüksek kompozisyon ve Alois Hába ile mikrotonal müzik çalıştı.
1934’te yurda döndüğünde, Cemal Reşit Rey, Hasan Ferit Alnar, Ulvi
Cemal Erkin ve Adnan Saygun’la birlikte "Türk Beşleri" olarak anılan
topluluğun içinde yer alarak çoksesli Türk müziğini geliştirme ve kurumlaştırma
çalışmalarına girişti. 1935’te Alman besteci Paul Hindemith ile birlikte Ankara
Devlet konservatuarı’nın kuruluş çalışmalarına katıldı ve bu okulda besteleme
öğretmeni oldu. 1939’da Halkevleri’nin 7.
Kuruluş yıldönümü nedeniyle gerçekleşen müzik festivalinde verilen bir konserde
Akses’in Çiftetelli adlı eseri seslendirildi. 1938-39’da askerliği
sırasında ilk taslaklarını yazdığı Ankara Kalesi, Senfonik Tarih (1942)
adlı eseri Ankara’da Cumhurbaşkanlığı
Senfoni Orkestrası, Berlin’de Berlin
Şehir Orkestrası tarafından seslendirildi ve Avrupa’da plak yapıldı. Bu eser,
yurtdışında plağa alınmış ilk Türk yapıtı olma özelliğini kazandı.
Akses, 1948'de Konservatuar müdürlüğü, 1949'da
Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü yaptı. Kültür ataşesi olarak Bern'de (1954) ve Bonn'da (1955-57) bulundu. 1958-60 yıllarında Devlet Opera
ve Balesi Genel Müdürü oldu. 1971'de yeniden aynı görevi üstlendi. Hükümetin
değişmesi ve yeni kültür müsteşarı ile anlaşamaması üzerine 1972'de kendi
isteği ile emekli oldu. 1985 yılında profesörlük unvanı alan besteci yaşamının
son dönemlerine dek Ankara Devlet Konservatuarı'nda kompozisyon dersi verdi.
Daha çok büyük senfonik formların yaratıcısı
olarak tanınan Necil Kâzım Akses, bestelerinde
temel ritim ve ezgiler sürerken başka enstrüman gruplarının farklı tempolarla
müziğe katıldığı rastlantısal müzik tekniğine de başvurdu. Klasik Türk müziği
makamlarını, halk müziğinin ritmik ve melodik elemanlarını yoğun bir orkestralama
ve sağlam bir biçim duygusu ile kullandı. Büyük
senfonilerini, Melih Cevdet Anday, Orhan
Veli, Cahit
Külebi gibi Türk şairlerinin
eserleri üzerine bestelediği liedleri, büyük korolu yapıtları 1960’lardan sonra
ortaya koydu.
Akses, ilk defa Devlet Sanatçılığı unvanının
verildiği 1972 yılında, bu unvanın verildiği on bir kişiden biri oldu.
Atatürk’ün ölümünün 100. Yıldönümü için 1981’de yazdığı Barış için Savaş
başlıklı senfonik şiir, Atatürk Sanat Armağanı’nı aldı.
BAŞLICA
ESERLERİ:
Prelüd ve fügler (1929), Beş piyano parçası
(1930), Allegro Feroce (1930), Poem
(1930), Piyano Sonatı (1930), Flût-Piyano Sonatı
(1933), Üç Poem (1933), Mete (bir
perdelik opera, 1934), Çiftetelli (orkestra için senfonik dans, 1934), Şiir ve Müzik
(1935), Minyatürler (1936), Sophokles'in Antigone oyunu
için müzik(1936), Sophokles'in Kral Oidipus oyunu
için müzik (1936), Julius Caesar için müzik (1936), Konservatuvar Marşı (koro
ve orkestra için U. Cemal Erkin ile birlikte, 1940), Ankara Kalesi
(senfonik şiir, 1942), Yaylı çalgılar için üçlü (1945), Poem
(çello ve orkestra için, 1946), Yaylı çalgılar için
dörtlü (1946), Eşliksiz çoksesli koro kompozisyonlan
(1947), Timur (opera, tamamlanamadı, 1956), Eskilerden İki Dans
(1960), On piyano parçası (1946), On türkü
(eşliksiz karma koro için, 1964), Portreler
(1965), Senfoni (No. I, 1966), Konçerto
(1969), Itri'nin Nevâ-Kâr'ı üzerine Scherzo
(büyük orkestra için, 1970), Yaylı çalgılar için dörtlü "Ağıt Kuartet" (1971). Cumhuriyet'in 50.
yıl marşı (1973), Sesleniş
(1973), Senfonik destan (1973), Sololar geçidi
(Timur operasından, 1974), Şiirlere müzik (1975), Bir divandan gazel
(1976), Viyola konçertosu (1977), Capriccio
(1977), Yaylı çalgılar orkestrası için senfoni
(1978), Yaylı çalgılar için dörtlü (1979), 3. Senfoni
(1979-80), İdil (solo viyolonsel ve orkestra için, 1980), Barış için savaş
(senfonik şiir, 1981), İstanbul'a gönül veren ozanlar
(çoksesli ko- ro için, 1983), 4. Senfoni (1983).
HAKKINDA: Türkiye
Ansiklopedisi (c. 1, s. 90-92, 1974), Büyük Larousse (c. 1, s.
292-293, 1986), Cemil Yener / Müzikte Kim Kimdir? (1987), Ana Britannica (c. 1, s.
285, 1987), GH Alfabetik Genel Kültür Ansiklopedisi (c.1, s. 80-81, 1993), Evin İlyasoğlu / Necip Kazım Akses: Minyatürden
Destana Bir Yolculuk (1998), Vural Sözer / Müzik Ansiklopedik Sözlük
(2005).