Osmanlı
dönemindeki ilk Diyarbakır valisi (D. ?, Diyarbakır - Ö. 1521). Bıyıklı Mehmed
Paşa ile ilgili bilgiler Selimname ve Topkapı Arşivindeki bazı belgelere dayanmaktadır.
Mustafa bin Celal, kaleme aldığı Dasitan-ı
Sultan Selim adlı eserde Bıyıklı Mehmed Paşa’nın cesur, hakkı gözeten ve
şefkatli birisi olduğunu bildirmektedir. Mezar taşındaki ifadeler de bunu
desteklemektedir. Amidî lakabı ile anıldığına bakılırsa onun Diyarbakırlı
olduğu anlaşılmaktadır. Türk
Ansiklopedisi, Bıyıklı Mehmed Paşa maddesinde onun Enderûn-i Humâyun’da
yetiştiği ve mîr-i âhûr-i evvel olduğu belirtilmektedir. Bu unvanıyla Bıyıklı Mehmed
Paşa ilk mücadelesine Şah İsmail’in adamlarını takip etmek ve bilgi toplamakla
başlamıştır. Daha sonra Sivas’ın Göksu kenarında Kızılbaşlara karşı mücadele
etmiştir.
Yavuz
Sultan Selim Şehzadeliği döneminde çok önem verdiği İran işlerine dönmüştür. Bu
sırada Bıyıklı Mehmed Paşa’nın askeri faaliyetleri önem kazanmış ve Sultan
Selim ile uyum içinde çalışmıştır. Amid’de yiyecek stokları azaldığı, halkın
açlıktan ölmeye başladığı ve mahalli kabilelerin çatışmalarda büyük kayıplar
verdiği bir dönemde, Kürt beyleri kendi aralarında müşaverede bulunduktan sonra
İdris-i Bitlisi ile Bıyıklı Mehmed Ağa’yı İstanbul’a Sultandan yardım istemeye
göndermişlerdir.
Yavuz
Sultan Selim’in ordusu, Maraş bölgesindeki Dulkadiroğullarının isyan etmesi
üzerine o tarafa yönelmişti. Bu esnada Kürd-Bey, Şahtan aldığı yeni kuvvetlerle
Çabakçur’u zaptederek Amid kuşatmasına yardıma geliyordu. Bu durumu haber alan
İdris-i Bitlisi, Eğil kalesi hakimi, Palo hakimi ve Çemişkesek askerleriyle
birlikte harekete geçip yol üzerinde pusular kurdurttu. Bayburt beyi Bıyıklı Mehmed
Paşa, padişahın emri olmadan bir şey yapamayacağını bildirmesi üzerine İdris-i
Bitlisi, Diyarbakır halkının ve bütün bölgenin Osmanlı birliğine katılma
kararında olduğunu bildirmek üzere Padişaha bir ariza yolladı. Padişahın emri
üzerine, Bıyıklı Mehmed Paşa, redar nasbıyla Amasya ve Sivas beylerbeyi Şadi
Paşayı da yanına alarak Diyarbakır’ın imdadına koştular.
Yavuz
Sultan Selim’in güçlenmesi, İdris-i Bitlisi ve Amid halkına, Safevilere karşı
ayaklanma cesareti vermiştir. İdris-i
Bitlisi, Yavuz Sultan Selim’den Diyarbakır bölgesinde Kürd beylerinin itaat
edecekleri birini tayin etmesini istediğinde Bıyıklı Mehmed Paşa'yı uygun
görmüştür.
Bıyıklı
Mehmed Paşa ve İdris-i Bitlisinin, bölgenin tam olarak fethedilmesi ve Savefi
tehlikesinin ortadan kaldırılması için uyum içinde çalıştıkları görülmektedir.
Safevilerin baskısı artmış ve Kara Han’a karşı koymak için Bayburt’da bulunan
Bıyıklı Mehmed Paşadan yardım istemiş, kendisi de mahalli kuvvetlerini
birleştirmiş bu da yeterli gelmediği durumda Rumiye-yi Suğra beylerbeyi Şadi
Paşa beş sancak beğleri ile birlikte Bıyıklı Mehmed Paşaya katılması Sultan
tarafından emredilmiştir. Üç kuvvet birleşmeden önce erken davranan Kurd Beg
komutasındaki Safevi kuvvetler ve Şaha bağlı mahalli kuvvetler Kara Han’a
yardım için Amid’e ilerlediler. Bıyıklı Mehmed Paşa beş bin civarındaki
ordusuna mahalli kuvvetleri de katarak, Şadi Paşa'nın beş sancağının askerleri
ile birlikte Amid’e yetiştiler. Halk kendi isteği ile şehrin anahtarlarını
Bıyıklı Mehmed Paşaya teslim etti. (Eylül. 1515)
4
Kasım 1515 tarihinde Diyarbakır Beylerbeyiliğine atanarak ilk Osmanlı valisi
olan Bıyıklı Mehmed Paşa, bölgede otoriteyi sağlamış, halkın sevgi ve saygısını
kazanmış bir adamdı. Halk tarafından bölgeyi ve şehri şii Safevilerden
kurtardığı için “Fatih Paşa” alarak anılmıştır. Yaptırdığı cami ve
caminin bulunduğu mahalle bugün de Fatih Paşa adıyla anılmaktadır.
Yavuz
Sultan Selim’in Diyarbakır’ın fethi üzerine İdris-i Bitlisi’ye gönderdiği
mektuptan onların ne derece alim ve faziletli oldukları anlaşılmaktadır.
Mektuptan bazı ifadeler şekilde yer almaktadır.
Umdetü’l-efâdil,
kudvetü erbâbü’l-fedâil, sâlikü mesâlik-i tarikat, hâdii menâhic-i şerîat,
keşşâfü’l-lmüşkülâtü’d-dîniyye, hallâlü’l-mu’zilâtü’l yakiniyye, halâsatü’l-mâ’
ve’t-tîn, mukarrebü’l-mülûk ve’s-selatin, burhânu ehlüt’t-tevhîd ve’t-takdîs
Mevlânâ hakîmü’d-Dîn İdrîs, edâmeallâhu fedâyilehu, tevkî-i refî-i hümayûn
vasıl olacak: Ma’lum ola ki şimdiki hâlde südde-i sa’âdetime mektubun vasıl
olub senden umulan hüs-i diyanet ve emanet ve fart-ı sadakat ve istikametin
muktezasınca Diyar-ı Bekir vilayeti feth-i külliyesine ba’is olduğun i’lâm
olunmuş, yüzün ağ olsun. İnşaallahu azze
sair vilayetlerin dahi fethine sebeb-i külli olasın…… Bu ibarelerden Yavuz
Sultan Selim, İdrisi Bitlisi ve Bıyıklı Mehmed Paşa arasında çok sıkı bir gönül
bağı olmakla birlikte bölgeyi Safevi tahlikesinden kurtarmak siyasal olarak
hakimiyeti sağlamak için uyum içinde çalıştıklarını göstermektedir.
Diyarbakır
bu dönemde, Safevilerle yapılan savaşlar sonucu harap bir duruma gelmişti.
Bıyıklı Mehmed Paşa ilk iş olarak şehrin imarını ele almış ve kendisi de bir
hamam ve cami yaptırmak suretiyle imar girişimine katılmıştır.
10
Eylül 1515’de Diyarbakır şehrini fetheden Bıyıklı Mehmed Paşa’nın mezarı, kendi yaptırdığı Kurşunlu Camii'nin
(Fatih Camii) yanındadır. Mezar kitabesinde şunlar yazılıdır:
Batı
Cephesi (baş ucu):
الامير الامراء بولايه دياربكر
حرسها الله تعاللى عن التلبيس والمكر
فى اليله الثلثا الرابع والعشرين من محرم
الحرام
من شهور سنة ثمان و عشرين و تسعمائة
El-emir’ül ümera bi vilayet-i Diyar-ı Bekr
Hareseha’llah’u Ta’ala ‘a n’it-telbis
ve’l-mekr
Fi’l-leyletis-sülesa er-rabi ve’l-işrin
min Muharrem’il-haram
Min şuhuri sene seman’in ve i’işrin ve
tis’a-mie
Doğu cephesi (ayak ucu):
انتقل من دار الفناء الي دار البقا
صاحب السيف والجود والعطا
المرحوم المغفور محمد ﭘاشا
نور الله مرقده نورا الى الحشر والجزاء
İntakale min dar’il-fena ila daril-baka
Sahibüs-seyf vel-cüd ve’l-ata
El-merhum el magfur Muhammed Paşa
Nevvera-llahu
merkadehu nur en ila’l-haşr ve’l-ceza
Mezar
taşındaki “emirlerin emiri” ifadesinden hareketle ona birkaç bölgenin
bağlandığı anlaşılmaktadır. Yine “Allah
onu (Diyarbakır’ı) tuzaklardan ve hileli işlerden korusun” ifadesi geçmişte
ve gelecekte bu potansiyelin mevcut olduğunu göstermektedir.
Diyarbakır,
Safevi - Osmanlı arasında sürüp giden rekabet sonrasında Yavuz Sultan Selim ile
1515 yılında Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Bıyıklı Mehmed Paşa’da ilk vali
oldu. Bu tarihten itibaren Osmanlı idaresi başlamış oldu.
KAYNAKÇA:
Mehdi İlhan / Diyarbakır Fatihi ve Beylerbeyi Bıyıklı Mehmed Paşa (Diyarbakır,
1981, s. 80, 137, 139, 141, 143) - Mehdi İlhan, Amid (Diyarbakır) (Türk Tarih
Kurumu, Ankara, 2000, s. 80-82, vd.), Beysanoğlu, Diyarbakırda Gömülü Meşhur
Adamlar, Ankara, 1935, s.67) - Diyarbakır Tarihi, s. 520), Süleymaniye, Esad
Efendi (2447, vr.85a-86b.), Ahmet Taşğın /
Diyarbakır ve Çevresindeki Türkmen Alevilerinde Dini Hayat (Doktora
Tezi, Ankara Üniversitesi SBE Felsefe ve Din bilimleri Anabilim Dalı,
Ankara-2003).