İsmail Hakkı İzmirli

Kelam Bilgini, Eğitimci

Doğum
Ölüm
31 Ocak, 1946

Eğitimci, kelâm bilgini (D. Karataş / İzmir, 1868 – Ö. Ankara, 31 Ocak 1946). Osmanlıların son döneminde yetişen ve yeni kelamcılar hareketini temsil eden bilgindir. Kültürlü bir asker aileden gelen İsmail Hakkı İzmirli’nin babası Hasan Efendi, Kandiye kasabasında Karataş (Yeropetso) mahallesinde doğmuş, Osmanlı ordusunda yedek yüzbaşı olarak hizmet görmüştü. Bu hizmeti sırasında bulunduğu Girit'te (1867) Kandiyeli Hafize Hanım'la evlenmiş ve İsmail Hakkı bey bu evlilikten bir yıl sonra dünyaya gelmiştir.

İsmail Hakkı, babasının ölümü üzerine, mali sıkıntıya düşen ailesini geçindirmek için hem çalıştı hem okudu. Sarık sararak, saraçlık yaparak geçi­mini sağladı, ailesine de yardım etti. Annesini alıp İstanbul'la geldikten sonra da çalışarak okumayı sürdürdü. Kimi tanınmış ailelerin çocuklarına özel dersler verdi. Yüksek öğrenimini tamamlayıp öğretmen olunca­ya kadar bu koşullar içinde yaşadı ve 1897 yılında İstanbul'da Mercan Lisesi'nde öğretmen iken ilk evliliğini yaptı.

 İsmail Hakkı İzmirli, daha sonra ortaokul, lise ve yüksekokullarda ve üniversitede uzun yıllar öğretmenlik yapmayı sürdürdü.  22 Haziran 1909’da atandığı Dârülfünun (İstanbul Üniversitesi) hocalığına emekliye ayrıldığı 1 Ekim 1935 tarihine kadar ara­lıklarla devam etti. Bu süre içinde Ulûm-i Dîniyye ve Edebiyye şubelerinin müdür­lüğünün yanında (1909-13) çeşitli dersler verdi ve 13 Ekim 1914’te buradaki görevi sona erdi. Dârülfünun’daki beş yıl­lık hizmeti ve ilmî yayınlarıyla dinî bilimler alanındaki ehliyetini ispatlayan İsmail Hakkı İzmirli,  medreselerin ıslahı projesi çerçevesinde kurulan Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye’de müfettişliğe getirildi (1914-18). 1915 yılında Süleymaniye Medresesi’nin açılması üzerine Kelâm Şubesi’-nin felsefe-i İslâmiyye tarihi (daha sonraki adıyla hikmet-i llâhiyye) müderrisliği de ona verildi ve 1923 yılına kadar bu dersi okuttu. Ayrıca Menbâülirfan’da felsefe dersiyle Medresetü’l-İrşâd ve’l-vâizîn Şubesi’nde kelâm ve felsefe tarihi dersleri verdi. Bu arada tekrar Dârûlfünun’da felsefe-i İslâmiyye tarihi hocalığına başladı (19l9) ve Dârü’l-hikmeti’l-İslâmiyye’de üyeliğin yanı sıra bir süre başkanve­killiği ve başkanlık yaptı.

İzmirli, Ankara’da Umûr-i Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti (Din İşleri ve Vakıflar Bakanlığı) bünyesinde kurulan Tedkîkat ve Telifât-ı İslâmiyye Heyeti’nde de üye (1922- 1924), başkanyekili ve başkan olarak çalıştı. Bu sırada Tevhîd-i Tedrîsat (eğitimin birleştirilmesi) Kanunu ile kapatılan medreselerin yerine Dârülfünun’un yeniden yapılandırılması üzerine İstanbul’a döndü. Üniversitenin İlâhi­yat ve  Edebiyat fakültelerinde hocalık yaptı ve İlahiyat Fakültesi’nin başkanlığına getirildi (1931). Dârülfünun’un İstan­bul Üniversitesi’ne dönüştürülmesiyle İlâ­hiyat Fakültesi yerine kurulan İslâm Tedkikleri Enstitüsü kadrosuna tayin edildi (1933). Yaş sınırı nedeniyle emekliliği gelince Bakanlar Kurulu kararıyla görev süresi bir yıl daha uzatıldı ve 1 Ekim 1935’te emek­liye ayrıldı. Yaşamının son yıllarını Ankara'da oğlu Hayreddin'in yanında; çeşitli kongrelere katılarak, konferanslar vererek ve makaleler yazarak zamanını değerlendir­meye çalıştı. 31 Ocak 1946 tarihinde Ankara'da vefat etti. Cenazesi 2 Şubat 1946'da Hacı Bayram Camii'nde kılınan namazdan sonra Cebeci Asri Mezarlığı'nda toprağa verildi.

Meslek yaşamını çok yoğun biçimde ge­çiren İsmail Hakkı İzmirli, birçok sivil toplum ve resmi kuruluşta çalışmalar yapmış, döne­min hemen bütün bilimsel komisyonlarında yer almıştır.  Dârüşşafaka’da görev yapar­ken Cem’iyyet-i Tedrîsiyye-i İslâmiyye’de çalışmış, Abdullah Cevdet’in çevirdiği Dozy’nin Târîh-i İslâmiyyet adlı kita­bı hakkında bir rapor hazırlamak üzere Milli Eğitim Bakanlığı tarafından kurulan ko­misyonda görev almıştı. Ayrıca Tedkîk-i Kütüb, Ulûm-i Dîniyye ve Arabiyye ve Ahlâkiyye gibi komisyonlarda çalışmış, Mehmed Zihni Efendi’nin ölümü üzerine onun yerine Meclis-i Maârif üyeliğine getirilmiş ve Cem’iyyet-i Sûfîyye’de görev almıştır. Öte yandan Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye dersle­rinde terimler arasında birlik sağlamak üzere 1915’te kurulan ve kelâm ilminin çağın ihtiyaçlarına göre yeniden ele alınıp şekillendirilmesi amacıyla aynı yıl kurulan komisyonların başkanlığını yap­mıştır. İzmirli, Türk Tarih Kurumu yedek üyeliği ve Paris’teki Uluslararası Bilimler Akademisi Türk grubu üyeliğinde de bu­lunmuştur.

Bilimsel çalışmaları ve yönetim hizmetlerinden dolayı İsmail Hakkı İzmirli’ye Dârülmuallimîn-i Âliye’de birçok rütbe ve nişan verilmiştir. Ayrıca Fransa tarafın­dan akademi nişanına lâyık görüldüğü gibi eğitim çalışmalarına yaptığı hizmet­lerinden ötürü kendisine önce ikinci, ar­dından birinci rütbeden Eğitim nişanları verilmiştir.

İzmirli’nin siyasetle uğraştığı pek bilinme­mekle birlikte Mehmed Akif (Ersoy) gibi o da Meşrutiyetin ilk günlerinin havası içinde İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne girmiş, Meşrutiyet yönetiminin üstünlük­lerini halka anlatmak üzere Ekim­1909’da Kayseri ve Konya’ya gitmiştir. Aynı yıl cemiyetin Şehzadebaşı’ndaki İlmiye Kulübü’nde medrese öğrencilerine yönelik olarak verilen konferanslara Mûsâ Kâzım, Bursalı Mehmed Tâhir ve Mehmed Akif’­le birlikte katılmıştır.

Titiz bir kitap arayıcısı ve okuyucusu olan İzmirli, Türkçe, Arapça ve Fransızca kitaplardan oluşan kütüphanesini Süley­maniye Kütüphanesi’ne bağışlamıştır. 275 yazma ve 4110 basılı kitaptan oluşan kütüphane daha sonra oğlu Celâleddin İz­mirli’nin kattığı kitaplarla zenginleşmiş­tir. Kütüphane, özellikle İzmirli’nin basıl­mamış eserlerinin nüshalarını ihtiva et­mesi ve düşüncesinin kaynaklarını gös­termesi bakımından önem taşımaktadır. Burada yer alan kelâm kitapları üzerine MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Habip Terzioğlu tarafından bir yüksek li­sans tezi hazırlanmıştır (1989).

ESERLERİ:

Miyarü’l-Ulûm (1897), Mantık-ı Tatbıkî ve Fenn-i Esâlib (1909), Kitabü’l İfta ve’l Kaza (1910), İlm-i Mantık (1911), Hikmet-i Teşri (1912), Usul-i Fıkıh Dersleri (1913), Arab Felsefesi (1913), Fenn-i Menahic (1913), Muhtasar Felsefe-i Ulâ (1913), Mizanü’l İtidal (1913), Felsefe Dersleri (1914), İlm-i Halef (1914), Siyer-i Celile-i Nebeviye (1916), Gazilere Armağan (Harbiye Nezareti’nin talebiyle yazıldı, 1916), Muhtasar Maarif-Ba’de’t-Tabia, Felsefe-i Hikmet I (1927), İslâmda İlk Tercüme (1919), Muhasebatü’l Kelâm ve’l Hikmet (1920), Felsefe-i İslâmiye Tarihi (1920), İhvan-ı Safa Felsefesi (1921), Mulahhas İlm-i Tevhid (1922), Ebu Bekir Razi ve Felsefesi (1922), Yeni İlm-i Kelâm (2 cilt, 1923-24, S. Hizmetli tar. Latin harfleriyle 1981), el Cevabü’s-Sedid fi Beyan-ı Dini’t-Tevhid (Anglikan Kilisesine cevap, 1923), İslâm Felsefesi Tarihi 1 (1924), Din Dersleri (Lise 1 için, 1925), Mustasvife Sözler mi, Tasavvufun Zaferleri mi-Hakkın Zaferleri (Şeyh Safvet Yetkin’in Tasavvuf’un Zaferleri adlı kitabına cevap, 1925), Yahudilik, Hristiyanlık, Müslümanlık (1926), Arap Filozofu Yakup el-Kindî (1926), Dürzi Mezhebi (1926), Meani-i Kur’an (Kur’an-ı Kerim meali, 2 cilt, 1927, Türkçe Kur’an-ı Kerim adıyla 1932. Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı adıyla 1977), Müslüman Türk Hukuku ve Dini (1935), Müslüman Türk Filozofları (1936), Şark Kaynaklarına Göre Müslümanlıktan Evvel Türk Kültürünün Arap Yarımadası’nda İzleri (1937), Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler (T. Hause’den çeviri ve eleştiriler, 1941), İslâm Mütefekkirleri ile Garp Mütefekkirleri Arasında Mukayese (1944, S. Hayri Bolay’ın sadeleştirmesiyle 1973), Tarih-i Kur’an (3. bas., 1955, önce Meani-i Kur’an’la birlikte basılmıştı).

KAYNAKÇA: Celaleddin İzmirli / İsmail Hakkı İzmirli; Hayatı, Eserleri, Dini Ve Felsefi İlimlerdeki Mevkii, Jübilesi ve Vefatı (İstanbul 1946), Mücellidoğlu Ali Çankaya / Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (c. II, 1968), Yrd. Doç. Dr. Sabri Hizmetli; İsmail Hakkı İzmirli'nin Hayatı, Eserleri ve Mezhep Anlayışı (Milli Eğitim ve Kültür Dergisi, sayı: 18. s. 22, Ankara 1982), Mehmet Şeker / İzmirli İsmail Hakkı (1996), Ali Birinci – M. Sait Özervarlı / “İzmirli, İsmail Hakkı” (TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 23, 2001), İhsan Işık Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).

 

 

 

 

 

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör