Hariciyeci, yazar, çevirmen (D. Şubat 1871,
İstanbul - Ö. 13 Mart 1944, İstanbul). Tam adı İsmail Hakkı Alişan Eldem.
Fevziye Rüştiyesi, Mülkiye İdadi ve Yüksek Kısmı (1889) mezunu. Dışişleri
Bakanlığının çeşitli kademelerinde görev yaptı. II. Damad Ferid hükümeti
döneminde görevden alındı (1919). Sonra kendi isteğiyle emekli oldu.
İlk yazısı Nahl-i Emel dergisinde
(1886), daha sonra şiir ve denemeleri Mektep dergisinde yayımlandı.
“Şemsettin Sami’nin dediği gibi memleketimizde
garazkârlıkla tarizlerde bulunmaktan ibaret sanılan tenkit usulünde o yeni bir
çığır açmış, garp metoduna göre biyografinin bizde başlangıcını bu İsmail Hakkı
imzalamıştır. Muasır şairlerimizi bu düşünceyle yazmış Ahmed Midhat, Muallim
Naci, Cevdet Paşa, Şemseddin Sami adlarına bu görüşle birer risale çıkarmıştır.
Bunlarda mesela Muallim Naci’yi Baki mekteb-i edebinin bir tilmizi olarak kabul
eder ki bu telâkki o gün bugün orijinalliğini muhafaza ediyor.
“Müntehabat-i Terâcim-i Meşâhir adlı eseri
Kemâl Paşazade Said Bey’in şu güzel fikrini yaymaya vasıta olmuştur: ‘Yazmak
bir fikre muhtaç ise tercüme etmek iki fikre ve hüsn-i intihab üç fikre
muhtaçtır, denebilir.’ Usul-i tercüme üstadının bu hükmüne 1870’te on beş
yaşında bir çocuk olarak ve daha önceden kendini teslim eden İsmail Hakkı
Eldem, hep teslim ederiz ki, bire karşı üçle daima galip gelmiş bir üstattır.” (Hakkı Tarık Us)
BAŞLICA ESERLERİ:
BİYOGRAFİ: On Dördüncü Asır Türk
Muharrirleri (1. Defter: Ahmed Midhat Efendi, 1892; 2. Defter:
Ekrem Bey (Recaizade, 1892); 3. Defter: Cevdet Paşa 1892; 4.
Defter: Şemseddin Sami 1895), Muasır Şairlerimiz (1893), Osmanlı
Meşâhir-i Üdebâsı: Muallim Naci Efendi (1893).
ŞİİR: Sevdâ-i Hâzân Tahassür (1892).
ARAŞTIRMA-İNCELEME: Müntahabât-ı Terâcim-i
Meşâhir (İbrahim Fehim ile, 1890).
ÇEVİRİ: Rafael (1893) - Graziyella (1901)
(Lamartine’den), İki Hakikat (1893), Elem Çiçekleri (Baudelaire’den,
1926), Aile Çemberi (1934) – Disraeli’nin Hayatı (1935) (A.
Maurois’den), Samimi Saadet (L. Tolstoy’dan, 1934), Salambo (Flaubert’ten,
1935).
HAKKINDA: Halid Ziya Uşaklıgil / Kırk Yıl
(1936), Mücellidoğlu Ali Çankaya / Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (c. III,
1968), Hakkı Tarık Us / Elli Yıl Mecmuası (tsz. s. 62-63), Büyük Larousse
(1986), Hilmi Yavuz / Okuma Notları içinde “Alişanzade ve Eldem” (1993), M.
Orhan Okay / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 11, 1995), Şükran Kurdakul / Şairler
ve Yazarlar Sözlüğü (gen. 6. bas. 1999), TBE Ansiklopedisi (2001).
