Hacı Murad

Kafkas kahramanı (D. 1790’ların sonları, Hunzak / Avaristan - Ö. 5 Mayıs 1852, Nuha / Rusya). Doğum tarihinin 1813 olduğunu yazan kaynaklar da vardır. Şeyh Şamil döneminde yaşamış olan İmam Şamil’in naiplerinden olan Avar kökenli Kafkasyalı bir kahraman savaşçıdır. Avar Hanlığı’nın merkezi olan Hunzak kenti yakınlarındaki Zai köyünde doğdu. Annesinin Avar hanlarının çocuklarına sütanneliği yapması dolayısıyla, Avar sarayında, akranı olan prenslerle birlikte büyüdü. On dört yaşında evlendi ve ilk ciddi savaş deneyimini, Şubat 1830’da Ruslara karşı cihad eden Şeyh Gazi Muhammed’in Hunzak’a saldırısı sırasında yaşadı. Kuzey Kafkasya’da Rus yönetiminin yerleşmesini destekleyen Avar hanlığına karşı savaş açmış olan Hamzat Bey’in öldürülmesi olayına katıldı (1834). İmam olarak Hamzat Bey’in yerine geçen Şeyh Şamil’le Ruslar arasında bağlantı kurmak imkânından yararlanarak el atından Şeyh Şamil’i destekledi.

Ruslarla 1830’da yaşanan çarpışmada, Gazi Muhammed’e karşı Avar Mani’nin eşi Bahu Bike’nin yanında yer alan Hacı Murad, saldırıda başarısız olan Gazi Muhammed’in müritlerinden kalan bayrak ve flamaları toplayarak, ‘Avarların Ruslara bağlılığını göstermek’ amacıyla Tiflis’e gönderdi. Gazi Muhammed’in ölümünden sonra yerine geçen Hamza, 25 Ağustos 1834’te Hunzak’ı ele geçirerek, Bahu Bike ve oğullarını öldürttü.

Hacı Murad, Kafkasya’nın II. İmam’ı Hamzad Bek’in, Avar Hanları’nın çocukları olan Hunzak prenslerini öldürmesinden sonra ağabeyi Osman’la sütkardeşleri olan prenslerin intikamını almak için Hamzad Bey’e bir suikast düzenledi. Suikast başarılı oldu ve bunun üzerine de camideki Hamzad Bek’in müritleri ve suikastçılar birbirlerine girdi ve bu arbededen sadece Hacı Murad kurtuldu. Sonra da Rus Çar’ının özel iltifatlarını görerek Tiflis’e gönderilir.

Daha sonra Hacı Murad, Hamzad Beyi ağabeyi Osman’la birlikte öldürmeye karar verdi. Hamzad’ı öldüren Osman, aynı anda yakalanıp katledildi. Hamzad’ın ölümünden sonra Hunzak halkı Hacı Murad’ın etrafında toplandı. Hamza’nın müritlerini kılıçtan geçiren Hacı Murad, Hunzak’ta duruma hakim oldu. Sonra Avar Hanlığına getirilen Ahmet Han, Kafkasya’da güçlenmekte olan Şeyh Şamil’e karşı, Ruslara, Hunzak’a bir askeri garnizon yerleştirmelerini önerdi. Aslında Ahmet Han bununla, Hacı Murad’ın gücünü ortadan kaldırmayı hedefliyordu. Nitekim, Ruslar 1837’de Avaristan’a bir sefer düzenlediler. Bu durumdan yararlanan Ahmet Han, Hacı Murad’ın Şeyh Şamil’le gizli ilişkisi olduğunu Ruslara bildirince, Rus Garnizonu Komutanı Lazaryef, 13 Kasım 1840’da Hacı Murad’ı tutuklattı. Hunzak’ta 10 gün boyunca bir topa zincirlenen Hacı Murad, daha sonra Temirhanşura (Buynaks)’ya doğru yola çıkarıldı. Ancak götürülürken Bustro köyü civarında, kendisini onlarca metrelik bir uçurumdan aşağı atarak kurtulup kaçtı ve Hunzak yakınlarındaki Tsetmes’e yerleşti.

Bu olaydan sonra bir ayağı aksayarak yürümek zorunda kalan Hacı Murad, uzun bir süre sonra yaptığı hatanın farkına vararak, zamanın İmamı olan Şamil’e bir mektup gönderdi ve ona iltica etti. Şamil onu yanına çağırarak, onunla ilişkilerini geliştirdi. Bundan sonra Hacı Murad, Rus generallerine birçok zorluk çıkarır ve yaptığı manevralarla özellikle Avar süvarilerinden oluşan küçük birliklerle Rus tabyalarını darmadağın eder. Dağlarda gerilla taktiği uygulayan Hacı Murad’ın kullandığı taktikleri Ruslar anlamakta güçlük çekmiş ve karşısında hiçbir taktik geliştirememişlerdir.

Hacı Murad’ın bağışlanma isteğini kabul eden Şamil, Hacı Murad’ı Ocak 1841’de Avaristan’a naip (tahtta hükümdar olmadığı zaman ya da hükümdarın çocukluğu sırasında devleti yöneten kimse) tayin etti. Bunun üzerine iki bin kişilik bir Rus birliği 17 Şubat 1841'de Tselmes üzerine yürüdü. General Bakunin’in ağır yaralandığı çarpışmadan sonra Ruslar geri çekildi. Çarpışmada babasıyla iki kardeşini kaybeden ve kendisi de yaralanan Hacı Murad, 29 Kasım 1841de Şeyh Şamil'in Avaristan seferine katıldı. Bu seferde, Hunzak hariç, Avaristan’daki bütün Rus kaleleri ele geçirildi. 1846'da Kabardey bölgesine yapılan akınlara da katılan Hacı Murad, Terek Irmağı kıyısında büyük bir Rus ordusunu bozguna uğrattı.

Hacı Murad, Gerbegil köyünde bulunduğu sırada (Haziran 1848) Rus ordusunun yoğun top saldırısına uğrayarak bin kadar kayıp vererek geri çekildi. Ancak 1849’da küçük bir süvari birliğiyle Temirhanşura’yı bastı. Temmuz 1851’de, Şeyh Şamil tarafından, Hazar Denizi kıyılarındaki Kaytak ve Tabasaran halkını Ruslara karşı ayaklandırmakla görevlendirildi. Ancak Hacı Murad’ın, sert uygulamaları bölge halkının tepkisine yol açtı ve şikâyetler Şeyh Şamil’e kadar ulaştı. Bu ve benzeri şikâyetler, Şeyh Şamil ile Hacı Murad’ın arasını açtı. Şamil’in, oğlu Gazi Muhammed’i halef seçmesi, ilişkilerini daha da gerginleştirdi ve Şamil, Hacı Murad’ı naiplikten uzaklaştırdı.

Bu iki lider arasındaki ilişkinin, ortalıkta dolaşan söylentilerin de etkisiyle giderek bozulması, Şamil’in Çeçenistan’ın Avturi köyünde gizlice toplanan Naibler Meclisi’nde Hacı Murad’ı hıyanette suçlaması ve Meclisin de onu gıyabında ölüme mahkum etmesiyle sonuçlandı. Karardan haberdar olan Hacı Murad, 25 Kasım 1851’de Vodveezhenskoye (Chakheri) Kalesi’ne giderek Ruslara sığındı. Kale komutanı Prens Vorontsov Hacı Murad’ı Tiflis’e gönderdi.

Daha sonra, dağ hayatına ve ailesine duyduğu özlem yüzünden bir rivayete göre de yeniden Şeyh Şamil’e katılmak üzere kaçmaya karar veren Hacı Murad, atla yaptığı bir akşam gezintisi sırasında dört arkadaşıyla birlikte kaçmaya başlar. Ancak Nuha’da, Albay Korganov’un kendisini izlemesi sonucu kıstırılarak, arkadaşlarıyla birlikte 5 Mayıs 1852’de öldürüldü. Kesilerek Tiflis'teki Kafkasya Genel Valisi Prens Vorontsov’a gönderilen başı, sonra kafatası halinde korunarak Rusya Kunstkammer müzesinde sergilenmektedir. Hacı Murad’ın mezarı Azerbaycan sınırları içinde olan eski Avar bölgesi Qekh’te bulunmaktadır.   

Mezarının Azerbaycan’nın Tengit köyü yakınlarında olduğu 1957 yılında Azeri bilim adamları tarafından tespit edilen Hacı Murad’ın sefer nişanı, bayrağı, seccadesi, testisi, sefer yemek takımı ve ölümünden bir süre önce çekilmiş olan fotoğrafı Dağıstan Tarihi Müzesi’nde korunmaktadır. Serüvenlerini ünlü Rus yazarı Leon Tolstoy“Hacı Murad”  (1896) adlı eserinde romanlaştırmıştır. 1967 yılında Hacı Murad hakkında Cüneyt Arkın’ın da oynadığı bir sinema filmi çekilmiştir.

HAKKINDA: Şerafeddin Erel / Dağıstan ve Dağıstanlılar (1961), “Şeyh Şamil” (Büyük Larousse Ansiklopedisi, c. 18, s. 11064-11065, 1986), Büyük Larousse Ansiklopedisi (s. 4907, 1986), TDV İslam Ansiklopedisi (c. 14, s. 490, 1996), Muhammed Tahir el-Karakî / Dağıstan Kılıçlarının Parla­ması (1999).