İshak Efendi (Başhoca)

Mühendis, Eğitimci

Ölüm
-
Diğer İsimler
Başhoca, Yanyavî İshak, İshak b. Abdullah

Mühendis, eğitimci, ıslahatçı (D. ?, Narda / Yanya - Ö. 1836). Aslen Mûsevî bir aileye mensup olup Türkiye’de modern bilimi kuran öncülerindendir. Kaynaklarda adı Yanyavî İshak”  ve İshak b. Abdullah olarak geçmektedir.

18. Yüzyılın sonu ile 19. Yüzyılın başlarında, Osmanlı Devleti’nde yenileşme devinimleri içinde orduyu modernleştirme hedeflenerek Mühendishane-i Bahri-i Hümayun (denizcilik okulu) gibi askeri ve teknik yüksek okullar kurulmuş, Batıda gelişen modern bilimin Osmanlı Devleti’ne girişini sağlayan bilim adamları arasındaki en önemli kişiliklerden birisi de İshak Efendi olmuştur. İshak Efendi’nin yaptığı geniş ve hızlı çeviriler, Tanzimat Dönemi öncesi Osmanlı bilim ve eğitim hayatında yapılan köklü değişikliklerden birisini oluşturdu.

İshak Efendi, İbraniceyi aile çevresinde, Yunancayı doğduğu kasabadan öğrenmiş; Türkçe, Arapça ve Farsça eğitimi almış, medrese öğrenimi yanı sıra 1806-14 yılları arasında Mühendishane’de öğrenim görmüştür.

İshak Efendi, Mühendishane’deki öğrenciliği sırasındaki zekâsı, bilgisi ve çalışkanlığıyla Başhoca Hüseyin Rıfkı Tamanî’nin dikkatini çekmiş, Tamanî 1816’da Medine’deki kutsal binaların onarımı ile görevlendirildiğinde, onu yardımcı olarak yanında götürmüştü. Hüseyin Rıfkı Tamanî, Medine’de ölünce (1817), onun yerine atanan Ahmet Bey adında bir mühendisin yardımcılığına getirmiştir.  

1824 yılında Divan-ı Hümayun çevirmenliğine resmen atanmış, bu görevi ile birlikte Mühendishane’deki kariyerini koruyarak halel gelmeden, 1829 yılının son aylarında Balkanlar ve kıyılardaki istihkâmların kontrol ve onarımı işi ile görevlendirilmiştir.

Daha öğrenciyken matematik ve mühendislik alanlarında sahip olduğu derin bilgi İshak Efendi'ye büyük ün kazandırmıştı. Öğrenci iken Medine'ye gönderildiği, dışarıdan kimi kişilerin ondan ders almak için geldikleri ve ayrıca Mühendishane-i Bahrî Hümayun’da eğitim usullerinin düzeltilmesi için onun bilgisine başvurulurdu. Mühendishane-i Berri-i Hümayun’da eğitimin istenilen düzeye getirilmesi için, İshak Efendi Aralık 1830 tarihinde bu kuruma Başhoca olarak atandı. İshak Efendi bu göreve getirilince, Mühendishane’de birçok değişiklik yapma ve düzeni sağlama yoluna gitmiş ve öncelikle, yetersiz hocaların işine son vermiştir. Bu okulun eğitim düzeninde yaptığı değişiklikler, dönemin yöneticileri kadar yabancıların da dikkatini çekmiştir.

İshak Efendi'nin 1833-34 yıllarında Mühendishâne'deki derslerde yaptığı değişiklikler kapsamında; malzeme sağlanması yanında, öğretim düzenine de yeni uygulamalar getirmiştir. 22 Ekim 1833 tarihli Takvim-i Vekayi gazetesinde, hocalığını İshak Efendi'nin yaptığı Mühendishane son sınıfının bir günlük eğitimi anlatılmıştır. İshak Efendi, Mühendishane Başhocalığı sırasında, eğitim çalışmalarının yanında, fen eğitimi için gereksinim duyulan birçok kitabı da yazmış ya da çevirmiştir. Bu çalışmaları sırasında kimya eğitimine katkılarda bulunduğu ve bu alanda bir eser yazdığı da söylenmektedir.

İshak Efendi, karakter olarak, görevine düşkün, çok çalışkan, Mühendishane’de dersi olmadığı zamanlarda, gece ve gündüz, ya okuyarak ya çeviri yaparak ya da yazarak zamanını değerlendirirdi. Dokuz yıl gibi kısa bir zamanda birçok eser hazırlamış olması, onun ne kadar çalışkan olduğunun göstergesidir. Derslerinde gayet ciddi ve iyi öğrenci yetiştiren bir öğretmendi. Herkes tarafından sevilip sayıldığı, öldükten sonra Mühendishane'de anısına bir taş dikilmesinden anlaşılmaktadır. Çok renkli bir kişi olduğu ve tanıyanları etkilediği, kendine özgü birtakım huyları ve merakları olduğu, özellikle nargile içmeyi sevdiği, onu tanıyan öğrencilerinden bilgi derleyen Esat Efendi’nin yazısından ve onunla yüz yüze görüşen J. De Kay’in anılarından anlaşılmaktadır.  

Şemseddin Sami Bey onun için; “Son Osmanlı döneminin en meşhur âlimi değerlendirmesini yaptı. Yetiştirdiği öğrenciler arasında kimyager Derviş Paşa, Müşir (Mareşal) Emin Paşa ile Esat Paşa gibi daha sonraki dönemlerde modern Batı biliminin, Osmanlı Devleti’nde gelişmesinde rol almış birçok bilim, fen ve devlet adamı vardır. İshak Efendi, eğitimciliğinin yanında çevirdiği, uyarladığı ve yazdığı eserler de çok önemlidir. Modern batı biliminin Osmanlı Devleti’ne girmesini ve tanıtılmasını sağlayan en önemli kişilerden birisi olan İshak Efendi’nin yazdığı eserlerin üzerinde geniş bir araştırmaya ihtiyaç vardır. Özellikle yeni bilimsel terminolojinin türetilmesindeki katkılarının, yeni kavramların yerleşmesindeki etkisinin belirlenmesiyle onun Osmanlı bilim ve kültür tarihindeki yeri daha iyi belirlenecektir. Yalnızca Mühendishane-i Berrî-i Hümayun’da etkili olmakla kalmamış; eserleri Osmanlı Devleti’nin diğer modern askeri ve sivil okullarında da okutulmuştur. Mecmuâ-ı Ulûm-ı Riyâziye adlı eserinin 1841-45 yılları arasında Bulak'ta yeniden basılmış olması, etkisinin Mısır'a kadar uzandığını gösterir. Eserlerinin bir bölümü basılmamıştır.

BAŞLICA ESERLERİ:

Rekzi ve Nasbu’l-Hıyam, Tuhfetü’l-Ümerâ fi Hıfz-ı Kıla (Bu iki kitap savaş teknikleri konusundadır), Methal fi'I Coğrafya (1831), Usul üs-siyağa (Top Dökme Sanatı, Fransızca kitaplardan uyarlama,1831), Mecmua-i Ulûm-ı Riyâziye (Osmanlı bilim literatüründe; matematik, fizik, kimya, astronomi, biyoloji, botanik, zooloji ve mineraloji gibi birçok doğa ve matematik bilimlerinin basılan Türkçe metinlerini bir arada sunan ilk kitap,1831), Usûl-i İstîhkâmât (1834), Aksu’l Merâyâ fi Ahzi’z-Zevâyâ (1835, yükseklik ve mesafe ölçme aletlerinin kullanımı ile ilgili bilgiler içermektedir).

KAYNAKÇA: Prof. Avram Galanti / Türkler ve Yahudiler (1928), Bursalı Tahir Bey / Osmanlı Müellifleri (1915), Dr. A. Adnan Adıvar / Osmanlı Türklerinde İlim ve Din (1943), İsmail Soysal / Fransız İhtilali ve Türk-Fransız Diplomasi Münasebetleri (1964), Muzaffer Erendil / Topçuluk Tarihi (1988), Ekmeleddin İhsanoğlu / Başhoca İshak Efendi: Türkiye'de Modern Bilimin Öncüsü (1989), Alb. Nuri Aktaş / Topçu ve Füze Okulu’nun 200. Kuruluş Yıldönümü 1795-1995 (1995), TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 22, 2000), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (C. 12, 2017).

  

  

 

 

 

 

 

 

FOTO GALERİ

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör