Nigâr Hanım

Nigâr Hanım da yaşantısıyla eserleri arasındaki çizgiyi netleştiremeyen bütün romantikler gibi günlüğünün sahifeleri arasından eser çıkarmaktan adeta zevk almıştır. Daha ilk eserinin ilk sahifelerinde, nesir kısımlar için “karaladığım hâtıra-i müellimenin bir takımıdır” demekte ve ardından romantizmini, buna bağlı olarak samimiyetini yansıtan; Nigâr Hanım'ı ifade etmeye tek başına bile muktedir epey ünlü o cümle gelmektedir: “Bunlar şiir ve inşâ de-gil, terâne-i şevk u elem içinde gizlenmiş birer âh-ı ye’s, birer nâ-le-i efsûstan ibarettir.”

Bu anlayışa bağlı olarak, Nigâr Hanım'ın sadece nesirlerinde değil, bir kısım şiirlerinde de teknik, yaşanmışın şiirleştirilmesi şeklinde zuhur eder. Çok defa günlükteki anıların şiir hali ile birleştiği görülür. Sözgelimi “Oğlum Münir” başlıklı yazıda, “Evlâdım” şiirinin yazıldığı gün anlatılır, dahası söz konusu günü günlükten yakalamak da mümkündür. Böylece Nigâr Hanım'da hayat ve yazının iç içe geçtiği romantik bir teknikle karşılaşırız. Üstelik yazdıkları sadece kendi hayatına ilişkin de değildir. Bir dipnotla “tarif olunduğu gibi” yazdığı bir macera olduğunu belirttiği “İzdivâc-ı Garîb” şiirinde yine yaşanmışın arkasındadır.

Esasen “hayatın, yaşanan gerçeklerin şiir dünyasına mâlolması” hususunda asıl yeniliğin Hamid'in Divâneliklerim Yahut Belde (1886) adlı şiir kitabı ile başlatıldığını düşünürsek Nigâr Hanım'ın bu hususta bizim edebiyatımızda örneğinin çok da fazla olmadığı fark edilir. Öyleyse Hamid gibi Nigâr Hanım'a da yaşananları esere geçirme zevk ve arzusunu veren romantik ekoldür. Çünkü samimiyet, sanatçının ruhunu esas alan romantizmin vazgeçilmez ilkesidir. Ancak romantik ekolde özellikle Rousseau'nun itirâflar'ıyla ifrata varan samimiyet duygusu ekolden ekole değişiklik arz eden bir teknik ve tematik meseledir ve bu anlamda bir samimiliğin sanatta ne kadar gerekli olduğu sorusuna verilebilecek cevap da dönemden döneme değişmeye mahkûm gibi görünmektedir.

İlgili bahislerde görüldüğü gibi Nigâr Hanım üzerindeki etkiler çok kez romantizm ve eski edebiyat geleneği üzerinden aynı anda gelmektedir. Ancak işte şimdi, edebî eserle özyaşam arasındaki örtüşme noktasında Nigâr Hanım'ın tek etki alanı romantizmdir. Çünkü eski edebiyatın biçimciliği ve kuralcılığı, duyguların daha önceden belirlenmiş kalıplar içinde ifadesi olarak da yorumlayabileceğimiz mazmun sistemi, yaşanan hayatın olduğu gibi esere geçirilmesine imkân tanımaz. Ve Divan edebiyatı da bütün klasik edebiyatlar gibi dağınık ve heyecanlı değil, disiplinli ve sakindir. Zaten Hamid de adeta kendi şiirinin beyannâmesi sayılan “Bir Şâirin Hezeyânı”nda, daha şiirinin adından itibaren Divan edebiyatının biçimdeki aşırı titizliği kadar muhtevadaki kuralcılığına da karşı çıkıyor, bir tür romantizm savunması geliştirerek kurallardan uzaklığını “cehl” olarak değerlendiriyor, üstelik bu şâhâne “cehl ile iftiharı” da pek sevdiğinden bahsediyordu.

Lâkin Nigâr Hanım'a şiirinde bu kadar samimi olabilme cesaret ve arzusunu veren şeyi ararken yine asıl kaynaktan fazla uzaklaşmaya gerek yoktur. Doğrusu o, “şâir” tanımının bütün anlamını bulduğu Musset'ye bu noktada da borçludur. O kadar benimsediği ve Aks-i Sedâ'sına aldığı şâir tanımında Musset şöyle demektedir:

 “Bir tebessüm, bir kelime, bir âh, bir nigeh tesiriyle havf ve meziyete mâlî bir eser-i lâtif       

vücûda getirmek; bir gözyaşını inci halinde göstermek: İşte bir şâirin cihanda sevdası, saadeti, hayatı ve hırs-ı ikbali bundan ibarettir,”

Görüldüğü gibi Musset'nin bu şiir anlayışında ön plana çıkarılan; yaşananla, hiç olmazsa hissedilenle yazılanın uyumu, bir başka deyişle samimiyetidir. Hippolyte Taine, Musset için, “bu adam hiçbir zaman yalan söylemedi hiç değilse. Yalnız duyduğunu söyledi, tabiî bir şekilde söyledi, tabiî bir şekilde, çapraşık yollara kaçmadan” derken, onun samimiyetini öne çıkarmaktadır..

Samimiyet noktasından bakılınca, “heyecanlarına ve heyecanlarının hatıralarına” önem veren, edebiyatçının şâiri öldürmesine izin vermeyen Lamartine'in de Nigâr Hanım için çekici bir örnek teşkil ettiği düşünülebilir. (…)

İmajlar

Nigâr Hanım’ın Divan tarzı şiirlerinde her şey gibi imajlar da bu edebiyatın estetiğinden gelmektedir. Öyle kî Nigâr Hanım bu şiirlerinde kadın kimliğine sahip bile değildir, yani samimi değildir. Cinsiyeti belli olmayan bir şâir, cinsiyeti belli olmayan bir sevgiliyi övmektedir, Tümüyle eski edebiyattan gelme kelime grupları ile övülen bir sevgili anlatılmaktadır. Sevgilinin gözü hazin bakmaktadır. Bakışları süzgün ama yamandır, kâfirdir, tesirlidir. Sevda -penâhtır.

Fakat yaman idi kurbânı olduğum o bakış

Nigâr-ı nakş-ı nisân-ı ilâh o çesm-i hazîn

                                                  Çeşm-i Hazin (Efsûs 2, s, 83)

“İlk Teessür” (Aks-i Seda, s.14) şiirinde sevgilinin gözü “çeşm-i mestî”dir, yüzü “nûr-ı cemâl”. Bütün o Divan tarzı gazeller, kasideler, şarkılar, nazireler ve muhammeslerde durum aynıdır. Ve her şey sultan sevgili imgesi etrafında kuruludur. Şâirin hali sevmeyip sevilen, aramayıp aranan, eziyet görmeyip eden bu sevgilinin umurunda değildir (Hayf, Efsûs 2, s. 116). Âşık-mâşuk-rakip ilişkisi içinde, ezelî aşk üçgeni de kurutmuştur. “Hayâl-i Yâre Hitâp” (Efsûs 1, s. 289) şiirinde görüldüğü gibi sevgili adeta bir cihangirdir:

Cihân-ı kalbim etlin zabt ü teshîr

Büyüksün muktedirsin ey cihangir

Divan tarzı şiirlerinde elbet yeni imajlar yaratmasını bekleyemeyeceğimiz Nigâr Hanım, yeni tarz şiirlerinde Ekrem ve özellikle Hamid'den başlayarak Fikret ve Cenab'ın elinde başlı başına teknik bir meseleye dönüşecek yeni tarz imajlara çok kapalı değildir. İşin ilginci bunu - tüm ara nesil sanatçıları gibi - az da olsa Servet-i Fünûn'un teşekkülünden önce yapmaya başlamış olmasıdır. Daha Efsûs 2'de yer alan “Ibtidâ-yı Aşk”ta karşımıza çıkan “semt-i semâdan gelen ses”, şâirin daima arkasında mevcut bulunan bir hayal, Servet-i Fünûn'un çok severek kullanacağı imajlardır. Yine Efsûs 2'deki “Bir Nigâh” (s. 118) şiirinde,

O kadar teshîr olunmuştur ki bîçâre Nigâr

Bir nigâha kalbini yıllar ile terhîn eder

mısralarındaki “yüreği rehin vermek” imajı da onda Edebiyat-ı Cedideciler'de o kadar dikkat çekecek, soyut ve somut kavramları biraraya getirmekle oluşturulan alışılmamış imajların erken bir örneği gibidir. Keza tezatlar üzerine kurulan imajları da onun yeni bir şeyler yapmak isleyen yanının varlığını gösterir: “Eylül Sabahı 3” şiirinde “neş'e-i pür-hüzn”, “sâlib-i ârâm-ı dil” olan sevgili aynı zamanda “neşve-i hâtır”dır.

                                               (Şâir Nigâr Hanım (1998)