Asker, Orgeneral, 3. Genel Kurmay Başkanı, devlet
adamı, genelkurmay başkanı (D. 11 Mart1886, İzmir – Ö. 3 Haziran 1964, Ankara). Tam adı Mehmet Kâzım Orbay olup, 1934
yılında Soyadı Yasası çıktığında “Orbay” soyadı kendisine Mustafa Kemal Atatürk
tarafından verildi.
1904 yılında Mühendishane-i Berri-i Hümayun’u
topçu teğmen, 1907’de Harb Akademisi’ni
kurmay subay olarak bitirerek orduya katıldı. 1922 yılına kadar çeşitli birlik
ve karargâh görevlerinde bulundu. Bu arada 1908’de Almanya’da kurs gördü. Ardından
Harekât Ordusu’nda 3. Bölük Komutanlığına atandı ve Balkan Savaşları’na
katıldı. 1914 yılında Harbiye Nezareti (Milli Savunma Bakanlığı) başyaverliğine
getirildi. Böylece, ileride kız kardeşi Mediha Hanım’la evlenerek eniştesi
olacağı Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın Birinci Dünya Savaşı (1914-18) sırasında
en yakınındaki görevli oldu.
Kâzım
Bey, bir aralık Harbiye Nezareti Müsteşar Yardımcılığı görevinde, Kurtuluş
Savaşı’nda Doğu Cephesi Kurmay Başkanlığı ( 1920), Milli Savunma Ordusu Dairesi
Başkanlığı ( 1921 ) görevlerinde bulundu. 1922 yılında mirliva (tümgeneral) rütbesine yükseltilerek 3. Kafkas Tümeni Komutanlığına getirildi.
Kurtuluş Savaşı ve onun son aşaması olan Başkomutanlık Savaşı’nda önemli
başarılar elde etti. 1925’te Dersim isyanını bastırmak için düzenlenen harekâta
katıldı ve 1926 yılında korgeneralliğe yükseltilerek Genelkurmay İkinci
Başkanlığına getirildi.
General
Kâzım Bey, 4. Kolordu Komutanlığı görevlerinde bulundu, 1928-29 yıllarında
Afgan Krallığı Askeri Heyet Reisliği (Genelkurmay Başkanlığı) yaptı. Yurda
döndükten sonra ordunun üst kademelerinde görevler aldı. 30 Temmuz 1930
tarihinde Jandarma Genel Komutanlığı’na, 24 Ağustos 1935 tarihinde 3. Ordu
Müfettişliğine atandı. 1935 yılında orgeneralliğe yükseltildi ve 15 Şubat
1943’te Yüksek Askerî Şura Üyeliği ile tekrar Genelkurmay 2. Başkanlığı
görevlerinde bulundu. Fevzi Çakmak’ın ayrılmasından sonra Genelkurmay
Başkanlığı görevine atandı. 12 Ocak 1944 - 23 Temmuz 1946 tarihleri arasında
Genelkurmay Başkanlığı görevinde bulundu
Genelkurmay
Başkanlığı döneminde, tarihe “Ankara Cinayeti” olarak geçen öldürme olayında (16
Ekim 1945) oğlu Haşmet Orbay’ın azmettirici olarak yargılanması ve bir yıl
hapse mahkûm edilmesi üzerine 1946’da Orbay görevini bırakmak zorunda kaldı. Cinayet
aradan geçen uzun yıllara rağmen aydınlatılmadı.
Kâzım Orbay,
Genel Kurmay Başkanlığı görevini bıraktıktan sonra da askeri görevlerini
sürdürdü, Yüksek Askeri Şura üyeliği görevine getirildi. 6 Temmuz 1950 tarihinde
bu görevden emekliye ayrıldı. 27 Mayıs
1960 İhtilâli döneminde, 9 Ocak 1961 - 26 Ekim 1961 tarihleri arasında Devlet
Başkanı Temsilcisi olarak Kurucu Meclis üyeliğinde bulundu ve bu meclisin
başkanlığına seçildi. Kuru Meclis’in
görevi sona erince de Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel tarafından, 23 Kasım 1961’de Cumhurbaşkanlığı
kontenjanından senatörlüğe
seçilerek parlamentoya girdi.
Orbay, Aralık
1963’te geçirdiği bir mide ameliyatı sonrası 3 Haziran 1964 tarihinde öldü ve
Ankara’da Devlet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Fransızca, Almanca, İtalyanca
bilen Orbay, evli iki çocuk babasıydı. Öldükten sonra adı kimi kışla, semt ve
kuruluşlara verilmiştir.
Kâzım Orbay, askerlik
yaşamı boyunca Harekât Ordusu ile 31 Mart İsyanı’nın (1909) bastırılmasına,
Karadağ Sınır Olaylarına, Balkan Savaşı (1912-13), I. Dünya Savaşı (1914-18),
Kurtuluş Savaşı (1919-22) ve Dersim Harekâtı (1925) gibi önemli savaş ve
harekâtlara katılmıştı. Orbay’a, bu görevlerinde gösterdiği başarılar nedeniyle
çeşitli nişanlar verilmişti. Ayrıca İstiklâl Madalyası sahibiydi. Mediha Orbay
ile evliliğinden bir çocuğu oldu. Fransızca, Almanca ve İtalyanca bilmekteydi.
3 Haziran 1964 tarihinde Ankara'da vefat etmiş, Devlet Mezarlığı'nda toprağa
verilmiştir.
KAYNAKÇA: Büyük
Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (c. 14, s. 8868, 1968), Yurt Ansiklopedisi (c.
6, 1981), Şerafettin Turan / İsmet İnönü: Yaşamı
Dönemi Kişiliği (2000), Celal Bayar / Atatürk'ten Hatıralar (1995), Falih Rıfkı Atay / Çankaya (2004), Mehmet
Kazım Orbay (www.tsk.tr, 28.7.2015).