Abdülhak Adnan Adıvar

Bilim tarihçisi, hekim, sağlık bakanı (D. 1881, Gelibolu - Ö. 1 Temmuz 1955, İstanbul). Tam adı Abdülhak Adnan Adıvar’dır.  Kadı Ahmet Bahaî Efendi ile Sabiha Hanımın oğludur. Türk Cumhuriyet tarihinin ilk bilim tarihçisi ve I. Türkiye Millet Meclisi (TBMM) Hükümeti’nin ilk sağlık bakanıdır. Ayrıca, Türkiye’nin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurucularından olup, ünlü romancı Halide Edip (Adıvar)’in ikinci eşidir. Mahalle Mektebinden sonra, Hamdi Bey'in Aksaray'daki Medrese-i Edebiye'sinde ve Şehzadebaşı'ndaki Nümune-i Terakki'de okudu. 1899'da Dersaadet İdadîsi (Vefa Lisesi)'ni bitirdi. Mekteb-i Tıbbiye'yi Mülkiyenin (sivil tıp okulu) üçüncü sınıfına geçtiği yıl arkadaşlarıyla birlikte kaçtığı Almanya’da Berlin Tıp Fakültesini bitirdi, aynı yerde asistan olarak çalıştı, Zürih’te uzmanlık eğitimi gördü.

İstanbul'a döndükten sonra hekimliğe başlayan Abdülhak Adnan, bir yandan da Hilâl-i Ahmer (Kızılay)’in örgütlenmesinde çalışıyordu. Meşrutiyetten (1908) sonra Tıbbiye Mektebine müderris (öğretim üyesi) oldu, daha sonra iki yıl kadar bu fakültenin müdürlüğünü yaptı. Trablusgarp Savaşı patlak verince, Kızılay müfettişi olarak Aziziye karargâhında çalıştı (1911). Buradan İstanbul'a dönünce, Haydarpaşa'daki Tıp Fakültesi'nde açılan Yaralı ve Kolera Hastahanesi'ni yönetti. Sahra sıhhiye müfettişi ve yedek subay tabip binbaşı olarak Birinci Dünya Savaşı'na Trablusgarp cephesinde Hilâl-i Ahmer Müfettişi olarak katıldı, daha sonra aynı kuruluşta genel sekreterlik yaptı.   

1917 yılında, o sırada Lübnan’da eğitimci olarak görevli bulunan yazar Halide Edip ile evlendi. Halide Hanım’ın babasına verdiği vekâlet ile nikâhları Bursa’da kıyıldı. Adnan Bey’in ölümüne kadar süren bu evlilikten çiftin çocukları olmadı.

Abdülhak Adnan, Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918) imzalandıktan sonra düşman işgallerine karşı İstanbul’da kurulan ilk gizli direniş örgütü olan Karakol Cemiyeti’nin kurucularından birisi oldu. 1919’da, Mütareke’den sonra Osmanlı Mebusan Meclisine İstanbul milletvekili olarak girdi. M. Emin Yurdakul, Yusuf Akçura vd. ile birlikte Millî Türk Fırkasının kurucuları arasında yer aldı. 1919’da yapılan Osmanlı Mebusan seçimlerine Milli Türk Fırkası’nın adayı olarak katıldı ve İstanbul’dan mebusu seçildi. İngilizlerin, 16 Mart 1920’de İstanbul’u işgal etmelerinden sonra Meclisi Mebusan kapatılmıştı. Haklarında idam kararı çıkarılan ve padişah tarafından 24 Mayıs 1920’de idamlarını onayladığı ilk altı kişi arasında Mustafa Kemal ile birlikte Adnan Bey ve eşi Halide Hanım da vardı. Ancak Adnan Bey eşi ile birlikte Milli Mücadeleye katılmak üzere 19 Mart 1920 günü at sırtında İstanbul’dan yola çıkarak 2 Nisan 1920’de Ankara’ya ulaştılar; 23 Nisan 1920 günü açılan ilk TBMM’nin açılışında hazır bulundular.

Adnan Bey, Ankara’da oluşturulan ilk TBMM Hükümetinde Sıhhiye ve İçtimai Muavenet (Sağlık) Bakanı oldu. 2 Mart 1921’de Meclis İkinci Başkanlığına seçilince bakanlıktan ayrıldı. Dahiliye Vekili (İçişleri Bakanı) Refet Bey’in cepheye gittiği dönemlerde (28 Eylül 1920 Konya cephesi, 9 Kasım 1920 Güney cephesi) vekâleten İçişleri Bakanlığı görevini yürüttü. Savaş yıllarında Çocuk Esirgeme Kurumu’nun kurucuları arasında yer aldı. Kurtuluş Savaşı’nın zaferle sonuçlanmasından sonra Ankara hükümetinin temsilciliği göreviyle İstanbul’a gitti.

Abdülhak Adnan Bey, çeşitli görüş ayrılıkları nedeniyle 9 Kasım 1924’te Halk Fırkası (CHP)’ndan ayrıldı, ikinci grup (muhalif) milletvekillerinin arasına katıldı. 17 Kasım’da çok partili politik yaşama geçiş denemesi sırasında kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’na geçti. Partinin 1925 Haziran’ında kapatılmasından sonra Mecliste bir süre bağımsız milletvekili olarak görev yaptı. 30 Ocak 1926’da milletvekilliğinden çekilerek İngiltere’ye gitti. On dört yıl İngiltere ile Fransa’da yaşadı. 17 Haziran 1926’da Atatürk’e karşı planlanan İzmir’deki suikast girişiminde bulunanlar arasında yer aldığı iddiasıyla gıyaben İstiklal Mahkemesi’nde yargılanarak aklandı.

Adnan Bey, Fransa’da yaşadığı sürede Paris Doğu Dilleri Okulu’nda sekiz yıl boyunca Türkçe öğretmeni olarak görev yaptı. Yurtdışında yaşadığı dönemde Bertrand Russell’ın The Problems of Philosophy (Londra 1911) adlı eserini Felsefe Meseleleri adıyla Türkçeye çevirerek 1935 yılında İstanbul’da yayımladı. Bu çalışma ile İngilizlerin kullandığı felsefe diline aşina olmayı amaçlamıştı. Yine yurtdışında bulunduğu sırada La Science chez les Turcs Ottomans (1939) adındaki ünlü eserini yayımladı. İngiltere’de, Encyclopedia Britanica’nın “Türkiye’nin Yeni Zaman Tarihi” bölümünü yazdı.

Adnan Adıvar yurda döndükten (1939) sonra Maarif Vekaleti (Milli Eğitim Bakanlığı) tarafından İslam Ansiklopedisi Yazı Kurulu Başkanlığına getirildi. Bu ansiklopedinin Yayın Kurulu Başkanı olarak Türk kültür hayatına büyük katkıda bulunmuş olan Adıvar’ın yazdığı ansiklopedi maddelerinden kimileri; Ali Kuşçu, Ebu’l-Kâsım Zehrâvî, Fârâbî, Hârizmî, İbn Bâcce, İbn Haldûn ve Kınalızâde gibi önemli maddelerdir. 1944 yılında bilim tarihimiz açısından önemli bir başka Tarih Boyunca İlim ve Din adlı eserini İstanbul’da yayımladı. Bu eserde din ve bilim ilişkilerini tarihi gelişimi içinde inceledi.

1946-50 yıllarında Demokrat Parti (DP) listesinden seçilerek, bağımsız İstanbul milletvekilliği yaptı. 1947’de kurucularından olduğu Doğu Araştırmaları Derneği’nin başkanlığına seçildi.

Adnan Adıvar, gerek bilim ve düşünce tarihiyle ilgili araştırmalarında, gerek kitap halinde derlediği deneme ve makalelerinde insanlık sevgisi, eşitlik, demokrasi, bilim, düşünce ve sanatın özgürlüğü, geleneklerin çağdaş yaşayışı zenginleştirecek yönleri gibi temaları işledi.  1950 yılında Meclisten ayrıldı ve bilim alanındaki çalışmalarına döndü. 1 Temmuz 1955 günü İstanbul’da vefat etti, eşi Halide Edip’in yanında Merkezefendi Mezarlığı’nda toprağa verildi.

Adnan Adıvar, Cumhuriyet döneminde bilim tarihi alanında yapılan ilk çalışmalara katılmış; bu çalışmaları sırasında, Molla Lütfi’nin Sunak Taşının İki Katının Alınması Hakkında adlı kısa bir risalesinin elde bulunan üç nüshayı karşılaştırarak Fransızcaya çevirmiştir. Çeviriyi Adnan Adıvar ile Henry Corbin yapmış; çalışmanın eşgüdümünü Şerafettin Yaltkaya yürütmüştü.

Son yıllardaki araştırma yazılarını Cumhuriyet gazetesi ile Yeni Ufuklar dergisinde yayımladı. Bertrand Russell gibi batı düşünürlerinin kitaplarını Türkçeye çevirdi. Milletlerarası Şark Tetkikleri Cemiyetinin kuruluşuna da katılan Adnan Adıvar, bu kuruluşun ilk başkanı oldu.

Dr. Adnan Adıvar İçin Ne Dediler?

“Adnan Beyi bu şöyle böyle taraflariyle değil, ona mahsus bir halin câzibesi içinde sevdim. Bütün vekarlı görünüşünü kalıplayan derin bir âhenk ve muvazene içinde, fikirlere, hâdiselere ve insanlara karşı içli ve anlayışlı bir duruşu vardı. Bu ‘kâmil’ hali, onun hüviyeti üzerinde, bütün onu tanıyanların saygısını buluşturuyordu. Gençliğinde de böyleydi herhalde. Çünkü bu hüviyet onda, geniş ve çeşitli bir kültürün cilâladığı tabiî bir hâldi, bir mîzaçtı. Onun kendi kendine daima uygun, rahat ve düzgün, ütülü görünüşü, hiç bir zaman, hiç bir yerinden pot vermemiştir.” (Peyami Safa)

ESERLERİ:

ARAŞTIRMA-İNCELEME: Faust’a Dair Bir Tahlil Tecrübesi (İstanbul 1939), Les Sicience Chez le Tures Ottomans (Paris 1939), Osmanlı Türklerinde İlim (ilk baskı Fransızca, 1939; 2. bas. 1943), Tarih Boyunca İlim ve Din (2 cilt, 1944), Bilgi Cumhuriyet Haberleri (1945), Dur Düşün (1950), Bizans’ta Yüksek Mektepler (1953), Hakikat Peşinde Emeklemeler (1954).

BİYOGRAFİ: Farabî (1947)

DENEME: Bilimin Sarp Yolunda Cüretkâr Adımlar (6. bas., 2003).

ÇEVİRİ: Felsefe Meseleleri (Bertrand Russel’dan, The Problems of Philosophy adlı eseri, 1935).

KAYNAKÇA: İbrahim Alâeddin Gövsa / Türk Meşhurları (1946Halide Edip Adıvar / Doktor Abdülhak Adnan Adıvar (1956), Peyami Safa / Objektif: 6-Yazarlar Sanatçılar Meşhurlar (1976), Yurt Ansiklopedisi (c. 3, 1981), Milliyet Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (c. 1, 1986), Orhan F. Köprülü / TDV İslâm Ansiklopedisi (c. 1, 1988), Kemal Öztürk / İlk Meclis – Belgesel (1999), TBE Ansiklopedisi (2001), Nuran Yıldırım  / “Hekim Kimliği ile Abdülhak Adnan Adıvar ve Tıp Tarihi ve Deontoloji Müderrisliği” (Osmanlı Bilimi Araştırmaları, c. VII, s. 55-86, 2006), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).