Siyaset
ve düşünce adamı, yazar (D.1897, İstanbul - Ö. 1971, İstanbul). Annesi
tarafından Karamanoğlu sülâlesindendir. Şair Şükûfe Nihal’ın ikinci eşidir. İstanbul
Darülfünun’u Matematik Şubesi’nde iki yıl okuduktan sonra coğrafya bölümüne
girdi ve Prof. Obst’tan dersler aldığı Edebiyat Fakültesi’nden 1919’da mezun
oldu. Yazarlık hayatının başlangıcı sayılan öğrencilik yıllarında aynı zamanda
ilkokul öğretmenliği de yaptı. Birinci Dünya Savaşı’ndan önce Fatih’te açtığı
okul, savaş nedeniyle kapandı. Dârülfünun’u bitirdikten sonra liselerde ve
Yüksek Ticaret Okulu’nda coğrafya öğretmenliği yaptı. Birinci Dünya Savaşı
yıllarında haftalık Ticaret-i Umumiye Dergisi’ni çıkardı. Türk Ocağı,
Muallimler Cemiyeti gibi kültür ve meslek kurumlarında faaliyetlerde bulundu.
Mütareke yıllarında İstanbul’dan Anadolu hükümetine bağlı olarak çalışan ulusal
gizli örgüt Müdafaay-ı Milliye’de (MM) sorumlu ve yetkili üye olarak hizmet
verdi. Bu dönemde Türkiye İktisat Mecmuası adlı aylık bir dergi
yayımlamaya başladı.
Osmanlı
İmparatorluğu’nun yıkılıp yeni bir milli Türk devletinin doğmaya başladığı
yıllarda Başar, bağımsız bir devlet kurmak için güçlü bir burjuva sınıf ve
aydın bir orta sınıfa ihtiyaç olduğu düşüncesini savundu. 1922’de kurulmasına
ön ayak olduğu Millî Türk Ticaret Birliği sayesinde genç Türk müteşebbis ve
tüccarlar Avrupa’ya tanıtıldı. 1923’te İzmir’de toplanan Türkiye İktisat
Kongresi’ne bu dernek adına İstanbul delegesi olarak katıldı. Dernek, o
yıllarda yabancıların elinde bulunan İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası’nın
millîleştirilmesinde büyük rol oynadı.
1925’te
İstanbul Liman Şirketi’ni kurarak limanın millîleştirilmesine öncülük etti ve
1934’e kadar bu şirketin başkanlığını yürüttü. Liman şirketi kurucusu ve
başkanı olması sebebiyle “limancı” lakabını aldı. Bunun yanında Anadolu Bağdat
Demiryolları ile Tahlisiye İdaresi’nde de yönetim kurulu üyesi olarak bu
idarelerin millîleştirilmesinde etkili oldu.
Başar’ın
düşünce hayatı, 1930’da Serbest Halk Fırkası’nın kuruluşu ve feshi dolayısıyla
düzenlediği büyük gezi sırasında Gazi Mustafa Kemal Atatürk’e müşavirlik
yapması ile başladı. 1929’da tüm dünyayı saran ekonomik bunalımdan geniş ölçüde
etkilenen Türkiye’nin içinde bulunduğu karanlık manzara karşısında Başar,
Atatürk’e özgün tekliflerde bulundu. Dünya buhranının Türkiye gibi ülkeler için
kurtuluş yolunu açtığını savundu. O’na göre her şeyleriyle Batı’dan farklı olan
bu ülkeler, Batı’nın kapitalist ya da sosyalist rejimi içinde kalkınamaz; eğer
taklide kalkarlarsa Batı’dan daha şiddetli bir buhran içine düşerdi. Başar, bu
fikirleri doğrultusunda Atatürk’e sunmak üzere bir rapor hazırladı; ancak o
dönemde etkili olan bazı politikacıların etkisiyle raporunu Atatürk’e veremeden
müşavirlikten ayrıldı. Bunun üzerine fikirlerini kitaplar, makaleler halinde
yayımlayarak, konferanslar vererek yaymaya çalıştı. 1931’de iki cildi çıkan İktisadi
Devletçilik adlı kitabı Atatürk’e sunulamamış olan raporun genişletilmiş halidir.
Yayımladığı kitaplarda ve çeşitli derneklerde verdiği konferanslardaki
konuşmalarında savunduğu düşünceleri nedeniyle dönemin siyasal iktidarı
arasında bir düşünce savaşı başladı. Bu yüzden kendi kurduğu ve başında
bulunduğu İstanbul Liman Şirketi’nden uzaklaştırıldı. Bu olayın ardından
serbest teşebbüs ve ticaret alanına yönelen Başar, sünger şirketi kurdu,
müteahhitlik yaptı ve çeşitli ticari girişimlerde bulundu. Bir taraftan da
fikirlerini kitap ve gazete makaleleri olarak yanılmamaya devam etti.
Cumhuriyet
Halk Partisi karşısında kurulmasına imkân verilen Demokrat Parti’nin kurulma
çalışmalarına katıldı, fakat program konusunda kurucularla anlaşamadığından ilk
adımda aralarından ayrıldı. “Kapı Kulu” adını verdiği devleti idare eden
sınıfın yerine burjuva sınıfının iktidara geçmesi tezine sadık kalarak bu amaç için
1946’da kurduğu Tüccar Derneği’nin genel sekreterliğini üstlendi. Bu dernek, 1947–50
yılları arasında Türkiye’nin politik ve düşünce hayatını büyük ölçüde etkiledi.
1950
seçimlerinde Demokrat Parti’den İstanbul milletvekili seçilerek Meclis’e girdi.
Savunduğu düşünceleri “Milletçe Kalkınma Kanunu” adını verdiği kanun teklifiyle
TBMM’ye sundu; fakat teklifin kabul görmemesi üzerine hayal kırıklığına
uğrayarak 1953’te istifa etti. Sonraki seçimlerde Millet Partisi ve Halk
Partisi listesinden aday oldu. Partiler seçimlerde başarısız olduğundan meclise
giremedi. 27 Mayıs (1960) döneminde müşavir olarak ihtilalcilerin yanında yer
aldı. Rejim konusundaki fikirlerini Milli Birlik Komitesi’ne kabul
ettiremediğinden bu müşavirliği de devam etmedi.
Başar, yazı hayatına 1916’da çıkarmaya başladığı Ticaret-i
Umumiye Mecmuası ile girdi. 1946’da kurduğu ancak bir süre sonra kapanan Barış Dünyası adlı aylık dergiyi sonraki
yıllarda yeniden çıkarmaya başladı. Yeni bir Türk burjuva sınıfının meydana
gelmesi ve ekonomik hayatın millî ellere geçmesi için çalışmalar yapan Başar, İstanbul’da Millî Türk Ticaret Birliği, Millî
Amele Birliği, Millî Esnaf Birliği gibi kuruluşlarda çalıştı.
“Başar'a göre, son
medeniyet üç tezat (çelişki) doğurmuştur: 1) Sınıf tezadı, 2) Müstemleke
tezadı, 3) Farklılık tezadı. Sınıf tezadı ihtilâllere, müstemleke tezadı millî
kurtuluş hareketlerine, üçüncü farklılık tezadı da harplere sebep olur. Asıl
müstemleke tezadı, Batı medeniyet düzenini yıkacak ve dünyayı yeni bir
medeniyet düzenine doğru itecek nitelik taşır. Sınıf tezadı, iddia olunduğu
gibi, enternasyonal değil, her yerde millî bir dava olmaya doğru gelişecek;
sınıflar arasında barış ve uzlaşma suretiyle bir telife gidilecektir. Buna
karşılık ancak evrensel olan müstemleke tezadının tasfiyesi suretiyle dünya
yeni bir medeniyet düzenine kavuşabilecektir.” (Hilmi
Ziya Ülken)
BAŞLICA
ESERLERİ:
İktisadî
Devletçilik (5 cilt, 1934-42), Değişen
Dünya (1941), Davalarımız (İktisadi Devletçilik serisinin altıncı
kitabı, 1943), Türkiye ve Yeni Dünya (1943), Atatürk’le Üç Ay (1945),
Demokrasi Buhranları (1956), Demokrasi
Yolunda Nereye Gidiyoruz (1959).
KAYNAKÇA:
Hilmi Ziya Ülken / Çağdaş Düşünce Tarihi (1966), Büyük Larousse (c.3, 1986),
Türker Acaroğlu / Açıklamalı Atatürk Kaynakçası (1981), İhsan Işık / Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) - Resimli ve
Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006,
gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri
Ansiklopedisi, C. 3, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013). Güngör
Uras / Limancı Hamdi Bey (Milliyet gazetesi, 18 Ocak 2008).
