Matematik ve astronomi bilgini (D. 996 - Ö. 1036, Harzem). Tam adı Ebu Nasr Emir Ali b. Mansur b. Ali b. Arak’tır. Emir Arak; İslâmi ve temel bilimleri, o çağlarda uluslararası bir üniversite niteliğinde olan Harzem Medreseleri ve buralarda mekân tutmuş olan faziletli bilim adamlarından öğrenmiş ve sonunda bilimsel kişiliği üstün bir bilgin olarak ortaya çıkmıştır. Matematik, astronomi, cebir, tıp gibi temel fen bilimlerinin çok revaçta olduğu X. ve XI. yüzyıllarda Harzem'de yaşamış ve çoğunluğu Türklerden oluşan "Talebe-i Ulum’a Hayır" kendi kapısını çalan bu bilimin meraklısı herkese ders vermiş ve bu alanda kendini hayırla yâd edecek pek çok ünlü matematik bilgini yetiştirmiştir. Onun yetiştirdiği bu ünlü fen bilimleri bilginlerinden biri de ünlü matematik ve cebir hocası Birûnî’dir.
Emir Arak'ın 1035'li yıllarda yazmış olduğu Risale el-Fihrist adlı eserinde bu değerli Türk bilginin; matematik, trigonometri, astronomi ve diğer konularda on iki eserinin olduğunu bildirmiş ve bunların tek tek adlarını vermiştir. Kuşkusuz onun bu değerli eserlerinin etkisi daha sonra uzun yıllar devam etmiştir. Hicri IV. (IX) yüzyılda İslâm kültürünü felsefede Ebu Nasr el-Fârabî; matematik ve astronomide Emir Nasr b. Ârâk temsil etmiştir. Ali b. Arak, Cem Saraç'a göre de devrinin en ünlü matematikçilerindendi. Ayrıca küresel üçgenlerde sinüslerin orantılıklarıyla ilgili teoremler üzerinde Ebû'1-Vefa el-Buzcanî gibi değerli araştırmalar yaptı. Ayrıca el-Macestî ve Menelaos'un Küreviyat adlı eserini şerh etti. Nasîru'd-Din Tusî, Şeklû'l-Kutla adındaki kitabında Ali b. Arak'ın bu eserini çok başarılı bir şerh olarak gördüğü gibi, Birûni de Risâletü'l-Fihrist adlı eserinde hocası Ali b. Arak'ın astronomiye dair on iki kitabının adlarını saymıştır ki, bunların etkisi uzun yıllar sürmüştür.
Sıkıntılı bir hayat yaşayan Emir Ali, memleket özlemiyle son yıllarını Harzem’de geçirerek 1036 yılında burada vefat etti. Mehmet Şemsettin Günaltay, Emir Ali b. Arak hakkında şu değerlendirmeyi yapmıştır:
"Hicri IV (X) asırda İslâm kültürü başlıca üç önemli şahsiyet tarafından temsil ediliyordu. Bunların her üçü de Türk'tü. Bunlardan Ebu Nasr Fârâbi felsefe, hikemiyat, sosyoloji ve mûsikide; Emir Nasr b. Arak; matematik ve astronomide; Ebû Bekr es-Sûli ise; edebiyat ve tarih'te Türklük dehasının hayret verici gücünü gösteriyordu.”
KAYNAKÇA: Mehmet Şemsettin Günaltay / İslâm Tarihinin Kaynakları (yay. haz. Yüksel Kanar (1991, s. 61), Zeki Velidi Togan / Umumi Türk Tarihine Giriş I (s. 90, 1946), Şaban Döğen / İslâm ve Matematik (s. 97, 2000), Cem Saraç / Bilim Tarihi (1983, s. 57), İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).
