Türkolog, öğretim üyesi (D. 29
Kasım 1889, Şıgay / Çagay (Harı Külmek) köyü / Verxneuralsk (Kunşak) / Ufa
(Çelyabinsk) – Ö. 1 Ekim 1976, Ankara). Yazılarında bazen A. Başkurt, A.
Cılkıbay, F. Süleyman, Abdülkadir Cılkıbay, Türkistanlı, Türkmen, Abdülkadir,
İdiloğlu, Fethülkadir Süleyman, Ulukatayoğlu imzalarını kullandı. Asıl adı
Fethilkadir Mustafaoğlu Suleymanov'dur. Ailesi Başkurtların 1864'te iskân
edilen Ulu Katay boyunun Kazbörü / Gazi Börü kolundandı. İlköğrenimini
Rus-Başkurt ve Çagay'da açılan usûl-i cedide mekteplerinde yaptı, Troitski'deki
Resüliye Medresesinden mezun oldu. Yüksek Muallimler Mektebini (1914) bitirdi.
1915-23 yılları arasında ortaokullarda öğretmenlik yaptı. 1915'te Mahkeme-i
Şer'iyye kurulu önünde din ilimlerinden imtihan vererek müderris unvanı ve
diplomasını aldı. Başkurt hükümetinin Başkurt gazetesinde editör olarak
çalıştı. Başkurt Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulunca Eğitim
Bakanlığında Fen Bölümü başkanlığı görevine getirildi. 1919-20'de Leningrad kütüphanelerinde
çalıştı. Birçok değerli eseri Başkurt kütüphanelerine taşıdı. Daha sonra
Taşkent'e gitti. Kazak-Kırgız ortaokulunda öğretmenlik yaptı. Bir süre Yese'de
tarih öğretmeni olarak çalıştı.
Semerkand'a çağrıldı ve 1923'te
Başkurt Millî Azatlık hareketinin lideri Zeki Velidi Togan ile yabancı ülkelere
gitti. 1923'te İran ve Afganistan'da bir
yıl kadar kaldı. 1924'te Hindistan'a, buradan da Avrupa'ya geçti. Marsilya,
Paris ve Berlin'de kısa sürelerle yaşadıktan sonra 1925 Temmuz’unda İstanbul'a
geldi ve Türkiyat Enstitüsüne asistan olarak girdi. 1933'te Türk Dil Kurumunun
daveti üzerine asistanlıktan ayrılıp Ankara'ya yerleşti. Atatürk'ün dille
ilgili çalışmalarında yakınında bulundu. 1935'te Dil ve Tarih Coğrafya
Fakültesinin kuruluşu sırasında Doğu Türk Lehçeleri profesörlüğüne atandı.
1944'te profesörlük unvan ve kadrosu aldırılarak mütercim, okutman, öğretim
görevlisi gibi adlarla 1955'e kadar aynı dersleri okutmaya devam etti. 1961'de
Diyanet İşleri Başkanlığı Müşavere Heyetine üye seçildi. Türk Dil Kurumu ve
Türk Tarih Kurumunda üyelik, başuzmanlık yaptı. 1964 yılı Nisan’ından itibaren
Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsünde aslî üye oldu.Bir trafik kazası geçirince
bu görevlerinden ayrıldı.
İlk yazısı 1908'de Vakit
gazetesinde çıktı. Birçok tarih, edebiyat, folklor, etnografi, dilbilimi ve
arkeoloji konularında üç yüz kadar makale ve ilmî çalışmaları yayımlandı.
Araştırmalarında daha çok Başkurt halkının geçmişine yer verdi. 1910'da folklor
araştırma ve derlemelerine başladı. Önce yalnız Başkurtlar üzerinde çalışırken,
Zeki Velidi Togan'ın etkisiyle, Kazak-Kırgız, Altay ve Özbek folkloru,
özellikle Manas destanı ve Şamanizm hakkında pek çok inceleme yapıp belge
topladı. Edebiyatla 1913-16 yılları arasında aktif olarak ilgilenerek nesir ve
nazım alanlarında eserler verdi. Şiirlerinde yaşadığı zamanın zorluklarını,
halkının çektiği acıları ve eski yayla hayatının özlemini dile getirdi. Zeki
Velidi Togan ile Yeni Türkistan dergisini (1927) kurdu. Birkaç
arkadaşıyla Halk Bilgisi Haberleri adlı dergiyi çıkardı. Yazıları Vakit
(Orenburg), Şura (Orenburg), Taârifü'l-Müslimîn (İstanbul), Başkurt
(Orenburg), Akyol (Taşkent), Yeni Kafkasya, Türkiyat
Mecmuası, Türk Yurdu, Yeni Türkistan, Emel (Romanya), Halk
Bilgisi Haberleri, Türk Hukuk ve İktisat Mecmuası, Atsız, Azerbaycan
Yurt Bilgisi, Çığır, Tarih-Arkeoloji, Etnografya Dergisi,
Ülkü, İstanbul Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, Hakimiyet-i
Milliye, Yeni Türk, Bozkurt, Kopuz, Oluş, Türk
Dili-Belleten, Belleten, Varlık, Çınar, İnkılâpçı
Gençlik, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları, Gök-Börü, Türk
Amacı, Türk Sazı, Akşam, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Dergisi, Doğu, Orhon, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, Türk
Dili ve Tarihi Hakkında Araştırmalar, Türk Dili, Oğuz, İlahiyat
Fakültesi Dergisi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Dünya, Türk
Folklor Araştırmaları, Selâmet, Türk Kültürü, Cultura
Turcica, Bayrak gibi yayınlarda yer aldı. Köprülü, Zeki Velidi
Togan, Jean Deny, Reşit Rahmeti Arat armağan kitaplarında makaleleri; İslâm,
Türkoloji, Dünya ansiklopedilerinde yazdığı maddeleri yayımlandı.
Philologiae Turcocae Fundamenta'ya “Kumuk Edebiyatı” maddesini yazdı.
Türk Tarih Kurumu için hazırlamakta olduğu Atatürk'le ilgili hatıraları yarım
kaldı. Bu çalışmadan önce yazmaya başladığı hatıratının ancak Rusya ile ilgili
kısmını bitirebilmişti. Divanu Lugati’t-Türk ve Kutadgu Bilig ile
ilgili çalışmalarda önemli hizmetleri oldu.
ESERLERİ:
OYUN: Salavat Batır
(Sterlitamak, 1919).
ARAŞTIRMA: Birinci İlmî Seyahata Dair Rapor (1930), Türkoloji
Ders Hulâsaları (1936), Güneş-Dil Teorisi Üzerine Ders notları Türkoloji
II (1936), Türkoloji Ansiklopedisi Üzerine Bir Kalem Deneyi (1.
Forma, M. Şakir Ülkütaşır ile, 1938), Tarihte ve Bugün Şamanizm (1954), Kur'an-ı
Kerim'in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme (1961), Hurafeler ve
Menşeleri (1962).
ÇEVİRİ: Türkistan Sanatkârları Risalesi (Samoyloviç'ten,
1929), Moğolların İçtimaî Teşkilâtı (B. Y. Vladımirtsov'dan, 1944), Türkmen
Tarihi (Barîhold'dan) ve Manas Destanı (1972).
KAYNAKÇA: Başqort
Poeziyahı Aniologiyahı (Ufa, 2000), Saadet Çağatay /"önsöz"
(Abdülkadir İnan, Makaleler ve İncelemeler, 1968), Abdülkadir İnan / Fünfzig
Jahre Wissenschaftlichen Wirkens (Central Asiatic Journal, vol. 5, nu. 2, s.
151-162, 1959), F. A. Tansel / Abdülkadir İnan (Kubbealtı Akademi mecmuası,
Ocak 1977), M. Şakir Ülkütaşır / Abdülkadir İnan (TFA Yıllığı, 1977), Naile
Binark / Profesör Abdülkadir İnan (Kazan Mecmuası, s. 4, Haziran 1971),
Türkiye'de Kim Kimdir (s. 356, 1961-1962), TA (c. 20, s. 120-121), TDEA (c. 4,
s. 384-386), TDVİA (c. 22, s. 261-262), Hikmet Tanyu / Abdülkadir İnan'ın
Hayatı (Türk Tarih Kurumu Üyeleri, s. 667-684), " Prof. Abdülkadir
İnan" (Türk Kültürü, c. 15, s. 169, 1976), TYA (s. 502), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar
Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli
ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006,
gen. 2. bas. 2007) – Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2,
2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).