Türk ressam (D. 1901, İstanbul – Ö. 5 Eylül 1991, Amman). Fahr El Nisa Zeid, Fahrunnisa Zeid, Fahrelnissa Zeid ve Fahrelnisa Zeid olarak da bilinir. Zeid soyadını Kral 1. Faysal'ın kardeşi ve dönemin Irak büyükelçisi olan Emir Zeyd'le evlendikten sonra aldı. Modern üslupta önemli bir ressam olarak tanındığı Fransa'da adını "Fahrelnisa" imlasıyla kullandı.
"Şakir Paşa ailesi"
olarak anılan ve pek çok sanatçı yetiştirmiş olan bu ailenin ortancı kızıdır
(Kardeşler sırasıyla: Cevat Şakir, Hakkiye, Ayşe Suad, Fahrelnisa ve Aliye).
Ailesinin İstanbul Büyükada’daki
köşkünde dünyaya geldi. Babası devlet adamı, asker ve tarihçi Kabaağaçlızade
Mehmet Şakir Paşa, annesi Giritli Sare İsmet Hanım’dır. II.
Abdülhamit devri sadrazamlarından Cevat Paşa'nın yeğeni ve gravür sanatçısı
Aliye Berger’in ve yazar Halikarnas Balıkçısı (Cevat Şakir Kabaağaçlı)’nın
kızkardeşi, seramik sanatçısı Füreya Koral’ın teyzesi, ressam Nejat Devrim ile
tiyatro sanatçısı Şirin Devrim annesidir.
Osmanlının son ve Türkiye
Cumhuriyeti’nin ilk dönemlerine tanık olan Şakir Paşa ailesi, sıra dışı
yaşamları ve sanatçı kimlikleriyle haklı bir üne sahiptirler. Fahrelnisa Hanım,
soyadını Kral 1. Faysal’ın kardeşi ve dönemin Irak Büyükelçisi olan Emir
Zeid’le evlendikten sonra aldı.
Ağabeyi Cevat Paşa’ya Sultan
Abdülhamit tarafından sürgüne gönderilmesine içerleyen Şakir Paşa, Sarayın kendisine
sunduğu Boğaz’daki ev önerisini reddederek ailesiyle birlikte Büyükada’ya
taşınmıştı. Fotoğraf ve tarihle yakından ilgili, çok dil bilen, oylumlu bir
dünya görüşüne sahip bir Osmanlı aydını olan Şakir Paşa, çocuklarının sanatçı
olmasına elverişli ortamı hazırladı. Fahrelnisa Zeid, eğitimine, sanata önem veren
Şakir Paşa’nın açtığı ilkokulda başladı. Ortaöğrenimini Notre Dame De Sion ve
Pansion Binagiotti’de tamamladı. Öte yandan Rufaî dervişi olan aile
büyükleriyle Fatih’teki dergâha gittiği belirtilen Sare İsmet Hanım, çocuklarının
İngilizce, Fransızca, piyano ve resim derslerinin yanı sıra doğu kültürü ve dillerini
öğrenmelerine de önem verdi. Farsça, Arapça ve “Kuran-ı Kerim” dersleri almalarını sağladı.
Fahrelnisa Zeid’in resme
başlaması, ağabeyi Cevat Şakir’in etkisiyle olmuştu. Sanatçı, sekiz yaşındayken
ağabeyinin çizdiği bir resmi gördü ve o da resim yapmaya başladı. Yaptığı resmi
ağabeyi beğenir ve her zaman resim çizmesini önerir. Sanatçı, on dört
yaşındayken anneannesinin suluboya bir portresini yapar. Resme olan bu yoğun
ilgisi, 14 yaşında resme başlayan sanatçı, işgal yıllarında Sanay-i Nefise
Mektebi (Güzel Sanatlar Akademisi)’nin ilk kız öğrencileri arasında yer aldı
(1920). Yükseköğrenime işgal yıllarında başlayarak resim eğitimini daha ciddi
bir biçimde sürdürmesiyle sonuçlanmıştır. Fahrelnisa Hanım aynı yıl yazar İzzet
Melih Devrim ile evlendi. Evliliği, onun İstanbul ve Paris çevrelerindeki yazar
ve aydınlar çevresiyle tanışmasını sağlamış ve İzzet Melih ile çeşitli Avrupa kentlerine
yaptığı yolculuklar ona farklı ufuklar açmıştır: Bu gezilerle ilgili olarak; “Görmek ve öğrenmek bana iksir gibi geldi.
Floransa’da Fra Angelico fresklerini gördüğümde neredeyse aklımı kaçıracaktım,
o derece güzeldiler. Sonra Hollanda’ya gittik. Müzeleri dolaştık ve işte orada
en sevdiğim ressam Bruegel’i keşfettim.” demektedir.
Fahrelnisa Zeid, 14 yaşında resme
başlayan sanatçı işgal yıllarında Sanay-i Nefise'nin ilk kadın öğrencileri
arasında yer aldı. 1928 yılında Paris’te Ranson Akademisi’nde Stalbach ve Roger
Bissiere’nin atölyesine devam etti. 1929-30 yıllarında İstanbul Güzel Sanatlar
Akademisi’nde Namık İsmail ile birlikte çalıştı. Fahrelnisa Hanım ikinci
evliliğini 1934 yılında Ürdün’ün Ankara temsilcisi ve Ürdün Kralı I. Faysal’ın
kardeşi olan Emir Zeid el Hüseyin ile yaptı.
Aynı yıl eşi Irak Büyükelçisi
olarak Almanya’ya atanınca, onunla Berlin’e gitti. 1935-38 yıllarında kaldığı
Berlin’de Alman kültürü ve sanatıyla iç içe bir dönem geçirdi. 1938 yılında
Bağdat’a giden ve bir süre orada yaşayan sanatçı, modern bir yetiştiriliş ve
Avrupa’da içine girdiği sosyal ortamlardan sonra doğunun kapalı dünyasında
Bedevi kadınlarını konu edinen resimler yaptı. Onları; “ Bedevi kadınlar en sevdiğim temaydı. Onların her şekil ve pozda
eskizlerini çiziyor, resimlerini yapıyordum. Sabahın erken saatlerinde göz
alabildiğince dümdüz uzanan kırmızı ufuktan yarasa sürüleri gibi belirirlerdi.
Kollarını iki yana açarak başlarında taşıdıkları yükü dengelemeye
çalışırlardı.” diye anlatmıştı.
İlk evliliğini, Sanayi-i Nefise
Mektebine başladığı 1920 yılında yazar İzzet Melih Devrim ile yaptı. Eşi ile
beraber Avrupa kentlerine seyahat etme, yazar ve entelektüellerle tanışma
fırsatı buldu. Bu evlilikten Nejat ve Şirin adında iki çocuğu dünyaya geldi.
Resim öğrenimini Paris'te Ranson Akademisi Stalbach Atölyesinde ve Türkiye'de
Güzel Sanatlar Akademisi Namık İsmail atölyesinde sürdürdü.
İkinci evliliğini 1934 yılında,
Irak'ın Ankara temsilcisi ve Irak Kralı I. Faysal'ın kardeşi olan Emir Zeid ile
yaptı; bu evlilikten "Raad" adında bir oğlu dünyaya geldi. Diplomat
olan eşinin görevi nedeniyle Türkiye'den ayrılan sanatçı, resim kariyerini
Avrupa'nın çeşitli kentlerinde sürdürdü. İlk kişisel sergisini 1944 yılında
İstanbul'da kendi evinde açtı. Bu ilk sergiyi Paris, Londra, New York, Brüksel
gibi kentlerde açtığı onlarca sergi izledi.
1941 yılında İstanbul’a dönen
sanatçı, 1942’de “D Grubu”na katıldı. 1981’de Ürdün Kraliyet Nişanı, 1987’de
İtalyan Rispoli Nişanı, 1988’de Fransız Commandeur des Arts et des Letres
Nişanı’nı aldı. 1944 yılından itibaren dünyanın değişik ülkelerinde ve
Türkiye’de çok sayıda kişisel sergi açtı ve grup sergilerine katıldı. Modern
üslupta önemli bir ressam olarak tanındığı Fransa’da adını Fahrelnisa imzasıyla
kullandı…
Fahrelnisa Zeid, 1970 yılında
eşinin ölümünden sonra 1976 yılında, oğlu Raad’ın yaşadığı Amman’a yerleşti. Bu
kentte kendi adıyla anılan bir sanat enstitüsü kurdu. Son döneminde portreler
üzerinde yoğunlaştı. Eserlerini son olarak 1988 yılında İstanbul’da, 1990
yılında da Fransa ile Almanya’da sergilemişti.
5 Eylül 1991'de hayatını kaybetti.
Amman'da El Rağdan Sarayı Kraliyet Mezarlığı'na defnedildi.
Özel günler ve kişiler için Doodle
hazırlayan Google 7 Ocak 2019 günü sayfasını Fahrelnissa Zeid için ayırdı.
Fahrelnisa Zeid'in Başlıca Eserleri
Towards a Storm
Amman Türk Sefiresinin Portresi
Soyut Kompozisyon
Cehennemim, (1950, İstanbul
Modern)
Aliye Berger'in Portresi
Mevleviler
Kerbela
Yılanlı Kadın
KAYNAKÇA: Celal Esat Arseven / Sanat
Ansiklopedisi (5 cilt, 1953-54), Nurullah Berk - Hüseyin Gezer / 50 Yılın Türk
Resim ve Heykeli (1973), Görsel Büyük Genel Kültür Ansiklopedisi (1984), Taha
Toros / İlk Kadın Ressamlarımız (Türkçe-İngilizce, 1988), Sezer Tansuğ / Fahr
El Nisa Zeid (1996) - Resim Sanatının Tarihi (1999), Meydan Larousse Ansiklopedisi (2003), Nüzhet
İslimyeli / Suluboya Resim tarihi (2009), İhsan Işık / Ünlü Sanatçılar (Türkiye
Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 5, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People
(2013), Fahrelnissa Zeid neden Doodle oldu? Fahrelnissa Zeid kimdir? (milliyet.com.tr,
07.01.2019).