Azerbaycan’ın ilk Cumhurbaşkanı, şimdiki Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in babası (D. 10 Mayıs 1923, Nahçıvan / Azerbaycan - Ö. 12 Aralık 2003, Cleveland, Ohio / ABD). Haydar Ali Rızaoğlu Aliyev, 10 Mayıs 1923‘te Azerbaycan’ın Nahcivan Özerk Cumhuriyetinde doğdu.
Bir işçi ailesinin çocuğu idi.
1939 yılında Nahcivan Pedagoji Teknik Okulu’nu bitirdikten sonra şimdiki adı
Azerbaycan Devlet Petrol Akademisi olan Azerbaycan Sanayi Enstitüsü’nde
eğitimine devam etti. Ancak ülkenin içinde bulunduğu savaş dolayısıyla
eğitimine devam edemedi.
1941 yılından itibaren Haydar
Aliyev, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Halk İçişleri Komiserliğinde ve Nahçıvan
Özerk Cumhuriyeti Halk Komiserleri Meclisi’nde Şube Müdürü olarak görev yaptı.
Ardından 1944 yılında çalışmak için devlet güvenlik teşkilatlarına gönderildi.
Bu dönemden itibaren devlet
güvenlik teşkilatlarında çalışan Haydar Aliyev, 1964‘ten Azerbaycan SSCB
Bakanlar Kurulu yanında devlet güvenlik komitesinde başkan yardımcısı, 1967
yılından itibaren ise başkan olarak görev yaptı ve tuğgeneral rütbesine kadar
yükseldi. Daha sonra şimdiki adı Saint Petersburg olan Leningrat’ta özel yüksek
öğrenim gördü. 1957 yılında Azerbaycan
Devlet Üniversitesi Tarih Bölümünü bitirdi.
1969 yılında Azerbaycan Komünist
Partisi Merkez Komitesi’nin toplantısında, Azerbaycan Komünist Partisi Merkez
Komitesi Birinci Sekreteri seçildi ve böylece partinin en yüksek konumlarından
birine getirilmiş oldu. Ardından 1982 yılının Aralık ayında Sovyetler Birliği
Komünist Partisi Merkez Komitesi Politbüro üyeliğine seçilerek SSCB Bakanlar
Kurulu Başkanı Birinci Yardımcısı görevine getirildi. Buradaki milletvekilliği
görevini yaklaşık 20 yıl sürdüren Haydar Aliyev, 5 yıl ise SSCB Yüksek Sovyeti
Başkanı Yardımcısı olarak da çalıştı.
1987 yılının Ekim ayında,
Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi Politbüro’nun Genel
Sekreteri olan Mihail Gorbaçov‘un yürüttüğü Perestroyka ve Glasnost
politikalarını protesto ederek görevinden ayrıldı.
20 Ocak 1990‘da Kızıl Ordu’nun
Bakü’de gerçekleştirdiği büyük baskından dolayı Moskova’daki Azerbaycan
temsilciliğine gelerek burada bir bildiri yayımladı. Bildiride Sovyet Rusya’nın
bu yaptığı kanlı olayı protesto etti ve olayla ilgili kişilerin
cezalandırılmasını talep etti.
Dağlık Karadağ Sorunu’nun
başgöstermesi ile başlayan süreçte SSCB’nin politikalarını eleştirdi. İstediği
sonuçları alamaması üzerine 1991 yılının Haziran ayında Sovyetler Birliği
Komünist Parti üyeliğinden istifa etti.
Hayatının geri kalanını geçirmek
üzere Azerbaycan’a dönen Haydar Aliyev, bir süre Nahcivan’da kaldı. Burada Azerbaycan
Yüksek Sovyeti milletvekili olarak görev yaptı. 1991 ile 1993 yılları arasında
Nahcivan Otonom Cumhuriyeti Yüksek Meclisi Başkanlığı ve Azerbaycan Cumhuriyeti
Yüksek Sovyeti Başkanlığı gibi görevlerde bulundu. Ayrıca 1992 yılında
Nahcivan’da düzenlenen parti kongresinde, Yeni Azerbaycan Partisi’nin parti
başkanı seçildi.
1993 yılına ülkede kriz
sinyalleri verilmeye başlanmıştı. İç savaşın eşiğine gelinmesi ve bağımsızlığın
tehlikeye düşmesi sebebiyle halk Haydar Aliyev’in başa geçmesini istemekteydi.
Bu gelişmeler üzerine hükümet Haydar Aliyev’i Bakü’ye davet ederek 15
Haziran‘da göreve çağırdılar.
24 Temmuz 1993 tarihinde Haydar
Aliyev, Milli Meclis’in kararı doğrultusunda Azerbaycan Cumhurbaşkanı olarak
göreve getirildi. Kısa bir süre sonra gerçekleşen 3 Ekim 1993 seçimlerinde de
halk bir kez daha Haydar Aliyev’i cumhurbaşkanı seçti.
11 Ekim 1998 tarihinde
gerçekleştirilen genel seçimlerde de sonuç değişmedi ve Haydar Aliyev, oyların
%76’sını alarak bir kez daha Azerbaycan Cumhurbaşkanı seçildi. 15 Ekim 2003
tarihinde yapılacak olan bir sonraki genel seçimlerde de halk Haydar Aliyev’in
aday olmasını istese de sağlık durumunun kötüye gitmesi sebebiyle bunu kabul
etmedi.
Halk tarafından iktidarda olması
istenen Haydar Aliyev, yaklaşık 30 sene kadar politikanın içinde aktif rol
oynadı. İktidarda olduğu dönem boyunca ülkenin sosyal, kültürel, ekonomik sürecine
girdiği en zor durumlarda bile halkın ısrarla Haydar Aliyev’i iktidarda
istemesi onun Azerbaycan tarafından ne kadar çok sevildiğinin göstergesidir.
Haydar Aliyev, sağlık
problemlerinin artması nedeniyle seçimlere katılamamış olsa da, seçimlerde oğlu
İlham Aliyev‘e desteğini sürdürdü. Babasından aldığı mirası en iyi şekilde
koruyacağına inanan halk oğlu İlham Aliyev’i 2003 seçimlerinde cumhurbaşkanı
olarak seçti. Seçimlerden kısa bir süre sonra Haydar Aliyev’in rahatsızlığı
ciddi boyutlara ulaştı ve tedavi için gittiği ABD’de 12 Aralık 2003 tarihinde
vefat etti.
Haydar Aliyev birçok ödül, nişan
ve yine birçok ülkenin fahri doktora unvanına sahip oldu. 4 kez Sovyetlerin
Lenin Nişanı’nı alan Aliyev, Kırmızı Nişan gibi Sovyetlere ait birçok nişan
daha kazandı ve iki defa Sosyalist Kahraman ilan edildi. 13 Nisan 1999‘da
Türkiye Cumhuriyeti’nin o zamanki cumhurbaşkanı Süleyman Demirel tarafından
kendisine “Atatürk Barış Nişanı” layık görüldü.
Bunlar dışında 1997‘de Ukrayna’da
“Yaroslav Nişanı”, 2001’de Moskova Devlet Üniversitesi tarafından “Fahri
Profesörlüğü” ve 2003 yılında Rusya’nın en büyük ödüllerinden olan “Mukaddes
Apostol Andrey Pervozvannı Nişanı”nı aldı.
HAKKINDA: Haydar Aliyev öldü –
NTV (arsiv.ntv.com.tr, 12 Aralık 2003), Haydar Aliyev'i hatırlamak
(milliyet.com.tr, 9 Mayıs 2020), Haydar
Aliyev Kimdir? (haberler.com, 10 Mayıs 2020), Azerbaycan'ın mimarı Haydar
Aliyev (aa.com.tr, 10 Mayıs 2020), Haydar Aliyev Haberleri (hurriyet.com.tr,
24.11.2020).