İslâm bilgini, müfessir (Ö. 12 Ekim 1685, Bursa / Ketsel). Tam adı Vanî Muhammed b. Bistam b. Rüstem b. Halil el-Hüseynî el-Hoşâbî’dir. İlköğrenimini Van medreselerinde yaptı. İlim öğrenmek maksadıyla Tebriz, Gence ve Karabağ’a gitti. Karabağ’da Molla Nureddin’den ders aldı. Öğrenimini tamamladıktan sonra Erzurum’a yerleşerek burada vaizlik yaptı. Daha sonra İstanbul’a yerleşerek, Hünkâr vaizliği, sultan hocalığı ve ordu vaizliği görevlerinde bulundu. IV. Mehmed’in hocaları arasında yer aldı. İstanbul’da Köprülüzâde Fazıl Ahmet Paşa ile dostluğu nedeniyle Padişah nezdinde büyük nüfuz elde etti. Kahvehanelerin kapatılması, Sabatay Sevi’nin yargılanması, Niyazî-i Mısrî’nin Limni’ye sürgünü, bazı mevlevî, bektaşî ve halvetî dergâhlarının kapatılması gibi konularda verdiği fetvalarla etkili oldu. 1638’deki Viyana Kuşatması’na ordu vaizi olarak katıldı. Kuşatma başarısızlıkla sonuçlanınca bu kuşatmanın teşvikçilerinden sayıldığı için Kestel’e sürgün edildi ve orada öldü.
ESERLERİ:
Arâisü’l-Kur’ân ve Nefâisü’l-Furkân ve Ferâdîsü’l-Cinân,
A’mâlü’l-Yevm ve’l-Leyl, Risâle fî Kerâhiyyâti’l-Cehr bi’z-Zikr, Münşeât,
Hidaye Haşiyesine Talikât, Tatarhânî’ye Talîkât, Belâğata Ait Risâle,
el-Hilyetü’l-Manzûme, Hâşiye alâ Tefsîri’l-Beyzavî, Mebhas-ı Tâûn Meclis fî
Velâdeti’n-Nebiyy.
KAYNAK: Erdoğan Pazarbaşı / Vânî Mehmed Efendi ve Arâisü’l-Kur’ân
(1997), Bursalı Mehmed Tahir / Osmanlı Müellifleri I (1972), İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli
Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2. bas., 2009).
