Tahir Şakir Çağatay

Sosyolog, öğretim üyesi (D. 1902, Taşkent - Ö. 1984, Bursa). Asıl adı Tahir Şakirzâde olup, dilbilimci Saadet Çağatay’ın eşidir. İlköğrenimini doğduğu yerdeki yerel okullarda gördükten sonra Münevver Karî’nin kurduğu Usûl-ı Cedîd Mektebi ile Türkistanlılar için açıl­an Rus Mektebine devam etti. İdil-Ural’ın Ufa kentindeki Aliye Medresesi’nde bir yıl kadar okuduktan sonra öğrenimini Azerbaycan’ın başkenti Bakü’deki Muallim Mektebi’nde sürdürdü. 1921 yılına kadar kaldığı Azer­baycan’da, Azerî Millî Hareketine ve Türkistan’daki milliyetçilerin toplandığı Tür­kistan Milli Birliği’nin çalışmalarına katıldı.

Tahir Şakir Bey, 1930 yılında, burslu öğrenci olarak gidip yerleştiği Almanya’nın Heidelberg Üniversitesi’nde felsefe, sosyoloji ve ekonomi öğrenimi gördü. Karl-Rubrect Üniversitesi’nde “Göçebe Hayat Ekonomisi’nin Ana Hatları” başlıklı tezi ile doktorasını tamamladı. Berlinde, Türkistan aydınlarından Muhammed Ayaz İshaki’nin kızı Saadet Hanımla ev­lendi. 1929-39 yılları arasında Mustafa Çokay ve Dr. Abdülvahap Oktay ile birlikte Berlin’de, Türkistan bağımsızlık mücadelesinin yayın organı olan “Yaşa Türkistan” dergisini kur­up yayımladılar.   

İkinci Dünya Savaşı’nın başlaması üzerine 1939’da, ailesiyle birlikte Türkiye’ye göç ederek Ankara’ya yerleşti. Bir süre Ziraat Bakanlığı danışmanı olarak çalıştıktan sonra, 1948’den itibaren Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğ­rafya Fakültesi (DTCF) Sosyoloji Kürsüsü’nde hocalığa başladı. Bu fakültede 1954 yılında doçentliğe, 1963 yılında profesörlüğe yükseldi.

Sosyolojinin (toplumbilim) Türkiye’de bir bilim olarak benimsenmesi de Avrupa’daki olaylar ve düşüncelerden etkilenişler arasında yer alır ve ameli (iş, edim) yararı bakımından önem taşır. Prof. Dr. Tahir Çağatay’a göre; “Çağdaş yaşama düzeninin doğup geliştiği Batı ülkelerinde beliren bütün düşünce akımları ve bilim kolları gibi sosyoloji ve onun eşitli akımları da, bir parça gecikme suretiyle olsa bile ülkemizde zemin kazanmıştır. Batı’nın kendisine XIX. yüzyılın yaratığı sayılan sosyolojinin kurucusu Augliste Comte’un öğretileri izlerdi. Ahmet Rıza Bey ve Ziya Gökalp’te, Durkheim metodolojisi etkilerini en belirgin şekliyle yine Ziya Bey’de görmek mümkün olduğu gibi, Leplay Okulu etkisini açıkça Sabahaddin  Bey getirmektedir.”

Prof. Dr. Çağatay, 1950'li yıllarda Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde ünlü Alman sosyologlarından Ord. Prof. Dr. Hans Freyer’le birlikte verdikleri derslerde, Freyer’den çevirdiği “İçtimai Nazariyler Tarihi”ne ikinci basılışında önemli ölçüde ekler de yazmıştı. Burada iki Türk Sosyologu da yer verilmişti: Prens Sabahaddin ve Ziya Gökalp. Leplay ve temsilcisi bulunduğu Seience Sociale Okulu hakkındaki ek yazısından sonra Sabahaddin Bey’in fikirleri, özellikle “Türkiye Nasıl Kurtarılabilir?” adlı kitabı incelenmektedir.

Prof. Dr. Tahir Çağatay, “İçtimai Nazariyeler Tarihi”ne “Ziya Gökalp” başlığı altında Türk Sosyolojisi’ne dair yazdığı ikinci ekte, yine sosyolojinin bir gerçeklik bilimi olarak kuruluşuna değinerek diyor ki; “Bilindiği gibi, Batı aleminin iki yüzyıldan fazla bir zaman içinde geçirdiği çeşitli istihalelerle ulaştığı toplumsal yapı sorunlarının aydınlatılması ve çözüm yollarının aranması görevini yüklenmek üzere doğan yeni bilim, sosyoloji adını almıştır.

Geçmişteki oldukça istikrarlı, durgun yaşama şartları ve onun yarattığı ölçülerle düşünüldüğünde ‘bunalım’ denilebilecek bu olayların, geleceğin gelişme, değişme ve yenileşme alanındaki temposunu gittikçe artıracak, hayat şartları bakımından birer tabii hayat gerektirmesi halini alacağını da kabullenmek gerekir. Bütün bu gelişme ve olaylar Batı ülkelerinde bugün yürürlükte bulunan yeni sınai topluluk yapısını, onun düzen ve kurallar sistemini doğurup geliştirmiştir. Kendi çevresinde gelişip olgunlaşmasını sağlayan bu düzen, nüfuzunu, yakın çevreden başlamak üzere, yavaş yavaş bütün dünyaya yaymıştır ki, biz de işte bu yayılım alanları içinde bulunuyoruz... Bugün evrensel bir durum kazanmış olan sınai düzen sürekli olarak değişip gelişen ve yenileşen yaşama tarzı yaratacak bir dinamizm özelliği taşımaktadır.”

Prof. Tahir Şakir Çağatay, DTCF Sos­yoloji Bölümü’nün kurucusu sayılmaktadır. 1972 yılında emekli olana kadar, bu bölümünün başkanlığını yapmıştı. Toplumbilimsel (sosyolojik) incelemeleriyle tanınan Çağatay, makalelerini Ankara Üniversitesi DTCF’nin araştırma dergisinde yayımladı. Türkiye’de toplumbilimin, bir bilim dalı olarak tanınmasına ve gelişmesine yaptığı katkılar görülmeyecek, yadsınacak gibi değildir.

ESERLERİ:

Nomaden Wirtschaft (doktora tezi, Brüksel, 1931), Türkistan Pahta Hocalığı (Türkistan Pamuk Eko­nomisi, Arap harfleriyle, Berlin, 1934), Türkistan Millî Edebiyatı ve Edipler Faciasına Dair (Arap harfleriyle, Berlin, 1935), Türkistan Millî Mefkuresi ve Ali Şîr Nevâî (Arap harfleriyle, Berlin 1939), Kapitalist İçtimaî Nizam ve Bugünkü Du­rumu (1958), İçtimaî Nazariyeler Tarihi (Prof. Hans Freyer’den çeviriye ek makaleler ile, 1960), Günün Sosyolojisine Giriş (1962), Sınaî   İhtilal” Mefhumu Etrafında (1965), İçtimaî Nizam-Kadın-Cemiyet (1969), Sovyet Rusya’da Milletler Meselesi Çözülmüş müdür? (1971), Modern Aile ve Sosyal Problemleri (1972).

KAYNAKÇA: Ertuğrul Yaman / Türkiye’deki Türk Dünyası (A. K. Bolaç – A. Esatoğlu ile, 1998), Prof. Dr. Leyla Ertürk / Tahir Çağatay ve Aile Sosyolojisi (Ankara 1983), İshaki Saadet Çağatay / Prof. Dr. Tahir Şakir Çağatay (Emel, Mart-Aralık 1984) - Prof. Dr. Tahir Şakir Çağatay (Türk Kültürü, Ocak 1985), İhsan Işık / Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3, 2013).

.