Çağminî

Matematik Bilgini, Astronom, Tıp Doktoru

Doğum
Ölüm
-
Diğer İsimler
Mahmud b. Muhammed b. Ömer el Çağminî el-Harezmî

Astronomi ve matematik bilgini, hekim (D. 1151?, Çağmin / Harezm - Ö. 1221?) Tam adı  Mahmud b. Muhammed b. Ömer el Çağminî el-Harezmî’dir. Harezm bölgesinde küçük bir kasaba olan Çağmin’de doğdu. İslam dünyasında çok tanınmış olmasına karşın, hayatı hakkında klâsik ve modern kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. Astronomi alanında yaptığı başarılı bilimsel çalışmalar nedeniyle, kendisine “Astronomların Babası” lâkabı verilmiştir.

Çağminî, İslâm bilim tarihinde ünlü bir kişilik olarak yer almasını sağlayan asıl başarısını “el Mülahhas fi’1-hey’e” adlı eseriyle kazanmıştır. İslâm dünyasında yaygın bir üne sahip bulunan ve Osmanlı medreselerinde de uzun süre ders kitabı olarak okutulan bu astronomi kitabına çok sayıda şerh (açıklama) ve haşiye (açıklayıcı bilgi) yazılmıştır. En ünlü iki şerhten biri, Uluğ Bey’in isteği üzerine Kadızade-i Rumi tarafından kaleme alınmış olup “Şerhu’l-Çağminî” adıyla tanınır. Diğer şerh ise, Seyyid Şerif el-Cürcanî’ye aittir. Kâtip Çelebi’nin şerh ve haşiyelerle ilgili olarak verdiği liste, bu kitabın İslâm dünyasında taşıdığı önemi yansıtmaya yeterlidir. Kadızade’nin şerhine Fatih Sultan Mehmed’in isteği üzerine, Sinan Paşa’nın (1486) yazdığı haşiye ile Kadızade’nin öğrencisi Fethullah eş-Şirvanî’nin yazdığı ve yine Sultan Fatih’e sunulan haşiyeden başka, Abdülali el-Bircendî de bir haşiye yazmıştır.

Hint bilginlerinden İmamüddin b. Lutfullah el-Mütekaddim’in, Kadızade’nin şerhine yazdığı haşiyenin de Hindistan’daki bilimsel çalışmalara hayli etkisi olduğu bilinmektedir. Dünya kütüphanelerinde çok sayıda nüshası bulunan “el-Mülahhas”ın Almanca çevirisi, G. Rutloff ile A. Hochheim tarafından yapılmış ve “Die Astronomie tes Mahmud ibn Muhammed ibn Ömer al-Gagmini” adıyla yayımlanmıştır.

H. Suter, Çağminî’nin aynı zamanda bir hekim olduğunu belirterek, “Kanunçe adlı Arapça bir tıp eserin de sahibi olduğunu söyler. İbn-i Sina’nın “el-Kanun fi’t-tıb” adlı eserinin bir özeti olan “Die Mattematiker “ adlı eseri, Timur’un oğlu ve halefi Şahruh’un (1405-1447) emriyle Farsçaya çevrilmiştir. Arapçasının tıpkıbasımları Leknev (1868, 1909), Lahor (1908) ve Delhi’de (1908), Farsçasının ise Kalküta’da (1792) yapılmıştır. (Sarton, III/I, s.700), Brockelmann ise “Kanunçe”nin astronom Çağminî’ye ait olduğunu kuşkuyla karşılamakta, ayrıca “Kuva’l-kevakib ve za füha” adlı eserinden de hiç söz etmeyerek, “Risale fi hisabi’l-tis”a ve “Şerhu turiki’l-hisab fi mesa ili'l-veşaya” adlı iki aritmetik kitabının da ona ait olmadığını söylemektedir.

Çağminî’nin, Öklit’in geometrinin ilkelerine dair kitabına yazdığı “Telhi-su Kütabi’1-Usul” başlıklı uzun özetin yazma bir nüshası İran / Yezid’de Kitabhane-i Seryezti’de bulunmaktadır. Çağminî’nin en önemli eseri, “el-Mulahhas fi’l-hey’e” (Astronomi Seçkisi) adını taşır. Çok uzun yıllar Osmanlı medreselerinde okutulan bu eser; Kadızade-i Rumî, ve Osmanlı astronomu Sinan Paşa tarafından şerh edildi. Kadızade-i Rumî ve Curcanî gibi önde gelen bilginler ve düşünürler tarafından yorumlanmış olan bu eser, dönemin astronomi birikimini ana çizgileriyle tanıttığı için çok beğenilmiş ve medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. “El-Mulahhas fi ilmi’l-heyeti’l-basita” adlı eserini Celaleddin Fazlullah el-Ubeydî de şerh etmiştir. Hakkında ayrıca Osmanlılar döneminde Molla Çelebi (1655) “Çağminî Şerhi” ve Carullah Veliyüddin (Ö. 1738) de “Şerh-u Çağminî Hâşiyesi” adlarıyla iki şerh yazmışlardır. Geniş bibliyografya TDV İslam Ansiklopedisi “Çağminî” maddesinde yer almaktadır.

BAŞLICA ESERLERİ:

Die Mattematiker, el-Mulahhas fi’1-hey’e, Kuva’l-kevakib, Risale fi’l Hisab, Şerh-u Turiki’l-Hisab fi Mesa ili’l-Vesaya, Kive’l-Kevaib, Zaafuha, Kanunçe, Telhis-u Kitabü’1-Usul.

KAYNAKÇA: “Molla Çelebi” (Yurt Ansiklopedisi, c. IV, 1982), Sadettin Ökten / “Mahmûd b. Muhammed b. Ömer el-Çağmînî el-Hârizmî - Astronomi ve matematik bilgini, hekim” (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt. 8, s. 182-183, 1993), İhsan Işık /  “Cârullah Veliyüddin” - “Molla Çelebi” (Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006) - İhsan Işık / Ünlü Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013). 

  

 

 

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör