Asker, diplomat, devlet ve siyaset adamı (D.
29 Nisan 1880, Pirlepe / Makedonya - Ö. 7 Mayıs 1943, İstanbul). 1898’de
girdiği Harbiye Mektebi (Harp Okulu)’ni 1900 yılında piyade teğmeni rütbesiyle bitirdi.
Ardından Harp Akademisi’ni 1904’te kurmay yüzbaşı olarak bitirdikten sonra da Selanik’te
bulunan 3. Ordu Komutanlığı emrine verildi. Burada İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne
katılarak, İkinci Meşrutiyet (1908)’i hazırlayan kadro içinde yer aldı. Aynı
yıl binbaşılığa yükseltilerek Selanik Jandarma Subay Okulu Komutanlığı’na
getirildi. 12 Ocak 1909’da Paris
Askeri Ataşesi oldu. 3 Temmuz 1911 tarihinde, Arnavutluk Harekâtında İşkodra
Mürettep Kuvvetler Kurmay heyetine atandı. 6 Ekim 1911’de Enver Bey ve Mustafa
Kemal ile birlikte Trablusgarp’ta savunma kuvvetlerinde görev aldı.
Ali
Fethi Bey, Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nın II. Dönemi için 13 Nisan 1912’de
yapılan seçimde Manastır Milletvekili oldu. Meclisin kapatılmasından sonra
orduya dönerek 17 Kasım 1912’de Çanakkale Boğazı Mürettep Kuvvetler Kurmay
Başkanlığı’na atandı. 13 Ekim 1913’te Sofya Elçisi oldu. Aynı dönemde askeri
ataşe olarak orada bulunan Mustafa Kemal’le dostluğu pekişti. Meclis-i Mebusan’ın
III. Döneminin son yılında yeniden İstanbul Milletvekili seçilerek (8 Aralık
1917) elçilik görevinden ayrıldı.
İttihat
ve Terakki Hükümeti’nin düşmesinden sonra 14 Ekim 1918’de kurulan Ahmet İzzet
Paşa Hükümeti’nde Dahiliye Nazırı (İçişleri Bakanı) oldu. 8 Kasım’da, eski yönetimin
ileri gelenlerinden Talat, Enver, Cemal ve Sait Halim paşaların yurtdışına
kaçışına İçişleri Bakanı olarak engel olamamakla suçlanması, Ahmet İzzet Paşa Hükümeti’nin
istifasına yol açtı. 1 Kasım - 21 Aralık 1918 tarihleri arasında Mustafa Kemal
ile birlikte “Minber” gazetesini
çıkardı. İttihatçı gizli bir örgüte mensup olduğu savıyla; eski Sadrazam Sait Halim Paşa ile Âyân ve
Mebusan meclislerinin Başkanları Rıfat
ve Halil beylerin dâhil olduğu 20 kişi arasında tutuklanarak Bekirağa
Bölüğüne hapsedildi. 2 Haziran 1919’da Malta Adası’na sürgüne gönderildi. Ankara
hükümetinin girişimiyle, 30 Mayıs 1921’de 33 kişi ile birlikte serbest
bırakıldı. 8 Ağustos 1921’de Ankara’ya geldi ve 15 Ağustos’ta, boş olan
İstanbul Milletvekilliğine seçilerek TBMM’ne katıldı. 10 Ekim 1921-4 Ekim 1922
tarihleri arasında Dahiliye Vekilliği (İçişleri Bakanlığı) yaptı. TBMM’nin ikinci
dönemi için yeniden İstanbul Milletvekili seçildi. 14 Ağustos 1923’en
Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar İcra Vekilleri Heyeti Reisliği (Başbakan) ve
Dahiliye Vekilliği yaptı. Fethi Bey Hükümeti’nin istifasına yol açan siyasi
olaylar, 29 Ekim 1923’te bir anayasa değişikliği ile Cumhuriyet’in ilanının
yolunu açmıştı.
Ali
Fethi Bey, Cumhuriyetin ilanından hemen sonra, 1 Kasım 1923 ile 1 Kasım 1924’te
iki kez TBMM Başkanlığına seçildi. Ancak aynı ay içinde Kâzım Karabekir ve Ali
Fuat paşaların önderliğinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulması
üzerine 22 Kasım 1924’te İsmet Paşa’nın yerine Başbakanlığa getirildi. Bu
atamada, sertlik yanlısı olarak tanınan İsmet Paşa’ya karşılık Fethi Bey’in daha
ılımlı ve uzlaşmacı kimliği rol oynadı. Ancak üç ay sonra doğuda Şeyh Sait
İsyanı’nın patlak vermesi üzerine uzlaşma politikası iflas edince, 2 Mart 1925’te
onun başbakanlığındaki hükümet istifa etti ve İsmet Paşa yeniden başbakan oldu.
Aynı gün ilan edilen Takrir-i Sükûn Kanunu ile ülke çapında muhalefet
susturuldu, Terakkiperver Fırka kapatıldı. Fethi Bey Paris Büyükelçiliğine
atanarak Türkiye’den uzaklaştırıldı.
1929 yılının sonlarında tüm dünyayı saran ekonomik
bunalım Türkiye’yi de olumsuz yönde
etkilemişti. İktidar partisi olan CHP’nin kimi uygulamaları, özellikle devletçi söylemi, toplumun kimi kesimlerinden
eleştiri alıyordu. Ekonomik ve
toplumsal sorunlara Mecliste yanıt aranmasından ve iktidar partisinin denetlenmesinden yana olan Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in özendirmesi ile 9
Ağustos 1930’da büyükelçilikten istifa ederek Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı kurdu ve partinin genel başkanı oldu. Böylece
Gümüşhane Milletvekili olarak yeniden Meclis’e girmesi sağlandı. Anlaşmayla kurulan
partinin, İzmir Mitingi’nden sonra irtica (gericilik) yanlısı bir harekete
dönüşmeye başlaması üzerine, kendi isteği ve Mustafa Kemal’in de önerisiyle 17
Kasım 1930’da partisini kapattı, tekrar yurtdışına gitti. 31 Mart 1934’te
Londra Büyükelçiliği’ne atandı. İkinci Dünya Savaşı (1939-45) öncesinde Türkiye
ile İngiltere arasında gerçekleşen diplomatik ve askeri yakınlaşmada önemli bir
rol oynadı, Montreux Antlaşması’nın mimarları arasında yer aldı. Atatürk’ün
ölümünden kısa bir süre sonra, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün eski hasımlarıyla
barışma politikası uyarınca 4 Ocak 1939’da Bolu Milletvekilliğine seçildiğinden
yurda döndü. İkinci Refik Saydam Hükümeti’nde Adalet Bakanı oldu ve bu görevini
12 Mart 1941 tarihine kadar sürdürdü.
7
Mayıs 1943’te İstanbul’da ölen ve Zincirlikuyu Mezarlığı’nda toprağa verilen
Fethi Okyar; Cumhuriyet’i kuran öncü kadro içinde yer almış, başbakanlık,
Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Başkanlığı yapmış, bakanlık görevlerinde
bulunmuş ve Atatürk’ün önerisiyle kurulan muhalefet partisi Serbest Cumhuriyet
Fırkası’nı yönetmişti. Yaşamı boyunca Atatürk’ün en yakın kişisel
arkadaşlarından biriydi. Fethi Okyar diplomatik yetenekleri ve ılımlı, akılcı
kişiliğiyle her dönemde saygı topladı. İngiltere ve Amerika’da uygulandığı biçimiyle,
ulus iradesine dayanan demokratik, liberal ve pragmatik bir siyasi görüşü
savunmuştu. İngilizler tarafından Malta’ya sürüldükten sonra bile İngiltere’ye
olan yakınlığını kaybetmedi. İngiltere’nin Ankara büyükelçisi onun için
anılarına; “Moğol yüzlü, alçakgönüllü bir insan ve İngilizce bilen çok çekici
eşi var” diye not düşmüştür.
İttihat
ve Terakki içinde önemli görevler üstlendiği halde parti üst yönetiminin
yolsuzluk ve cinnetlerinden uzak durdu; bu sayede İttihat ve Terakki’nin
çöküşünden sonra da kişisel saygınlığını koruyabildi. Yakın arkadaşı Rauf (Orbay)
Bey’ın tersine, siyasi kariyeri boyunca Mustafa Kemal’e ters düşmemeyi başardı.
Uzun süre İsmet İnönü’nün başlıca rakibi olarak görüldüğü halde 1938’den sonra
onunla barıştı ve yeniden üst düzey siyasi mevkilere getirildi. Yayımlanmış anı
ağırlıklı üç kitabı vardır.
ESERLERİ:
Bolayır
Muharebesinde Adem-i Muvaffakiyetin Esbabı (İstanbul 1941), Üç
Devirde Bir Adam (Yay.
Haz: Cemal Kutay, 1980), Fethi Okyar’ın Anıları: Atatürk,
Okyar ve Çok Partili Türkiye (Yay. Haz: Osman Okyar - Mehmet
Seyitdanlıoğlu, 1997).
HAKKINDA: İbrahim Alâeddin Gövsa / Türk Meşhurları (1946), Türkiye
1923-1973 Ansiklopedisi (c. 3, 1974), M. Orhan Bayrak / İstanbul’da Gömülü
Meşhur Adamlar: 1453- 1978 (s. 260, 1979), Baki Kurtuluş / Tarihsel Olaylarla
Söylev (s. 348, 1985), Osman Okyar / Mehmet Seyitdanlıoğlu / Fethi Okyar’ın
Anıları Atatürk-Okyar ve Çok Partili Türkiye (1997), Ali Çakmak / Fethi
Okyar’ın Anıları (Virgül, 1998), Kemal Öztürk / İlk Meclis (s.118-119, 1999), Niyazi
Hüseyin Bahtiyar / Balkanlar’da Türk Ünlüleri (c. 2, 2002), Süleyman Yeşilyurt
/ Türkiye’nin Başbakanları (2006), Sema
Dülger / Dünden Bugüne Devin Zirvesindekiler (2007).