Baymirza Hayit

Tarihçi, fikir adamı, yazar (D. 1917, Yerçek köyü / Nemengan / Türkistan – Ö. 2006, Köln / Almanya). 1934 yılında Taşkent Üniversitesi Tarih Bölümünde öğrenci iken siyasî faaliyetlere katıldı. Bu arada Feyzullah Hoca ve Özbek Komünist Partisinin Birinci Sekreteri ve aynı zamanda illegal İstiklal Partisinin Başkanı Ekmel İkram ile temaslar kurdu. Ekmel İkram’ın evinde, Türkistan’ın büyük millî şairi Çolpan ile tanıştı. Üniversitenin son sınıfında iken, Nemengan’a dönerek öğretmenlik yapmaya başladı. Aynı zamanda Nemengan Maarif Müdürü oldu ve 1939 yılında dışardan imtihana girerek üniversiteyi bitirdi. 1939’da Kızılordu’ya kaydolarak Si­birya’ya sürgüne gönderilmekten kurtuldu. Tank subayı eğitimi gördü (1940-41). 4 Temmuz 1941’de Slutsk şehrinde Almanlar’a esir düştü. Esaret yıllarından sonra Hayit, Hokand Muh­tar Cumhuriyetinin Başkanı Mustafa Çokay ile tanıştı ve 1942 yılında 260 Türkistanlı ile birlikte Türkistan lej­yonuna katıldı.

Türkistan Fedailer Komitesi başkanı Veli Kayyum Han’ın Alman komutanına ricası üzerine Hayit, Berlin’e giderek Millî Komitenin idarî işlerinde çalıştı. 1945’te Amerikalılar tarafından hapsedildi. Nürnberg savaş suçlularının yanına gönderildi. Nazi olmadığı, Türkistan’ın bağımsızlığı için mücadele ettiği anlaşılarak aklandı. Eylül 1945’te tekrar Amerikalılar tarafından tutuklandı. Savaştan sonra Gerhard von Mende’nin yardımları ile Münster Üniversitesinden mezun oldu. Bilimsel çalışmalarına Almanya’da başladı. Risalelerini Türkçe, Almanca, İngilizce, Arapça olarak ka­leme aldı. Makaleleri ise Türkiye Türkçesi, Özbek Türkçesi, Almanca, İngilizce, Farsça, Arapça olarak muhtelif der­gilerde yayımlandı.

Tarihi araştırmaları ile tanınan Baymirza Hayit, 2006 yılında Almanya'nın Köln şehrinde vefat etti.

BAŞLICA ESERLERİ:

Türkistan im XX. Jahrhundert (1956), Sowjetrussische Orient Politik am Beispiel Turkestans (1962), Die Wirtschaftsprobleme Turkestans (1964), Turkestans zvvischen Russland Und China (1974), Türk Dünyasında Rus Emperyalizminin İzleri (1975), Turkestan im Herzen Euroasiens (1980), Esir Türkler (1966), Komünist Emperyalizmin Karşısında Tür­kistan (1962), Komünizm ve Türk Dünyası (1971), Sovyetler Birliğindeki Türklüğün ve İslâmın Bazı Meseleleri (1987).