Zekeriya El Kazvinî

Matematik, Fizik, Astronomi, Coğrafya ve Jeoloji bilgini (D. 1202, Kazvin / İran- Ö. 1283, Bağdat / Irak). Tam adı Zekeriyyâ bin Muhammed el-Kazvînî. Tahran'a 150 km. uzaklıktaki Kazvin'de doğan Zekeriya bin Muhammed, çok kısa zamanda tarih, astronomi ve jeoloji de söz sahibi oldu. Ortaçağda jeoloji'nin otorite kabul edilen isimlerinden birisiydi. Batı O'nu “Müslümanların Pilinus'u” olarak tanımıştır.

Acaibu'l-Mahlukat ve Garaibu'l-Mevcudat, (Tuhaf Yaratıklar ve Acayip Varlıklar) isimli, Türkçe ve Farsça'ya da tercüme edilmiş olan Arapça astronomi eseri, Asar-ül Bilad ve Ahbar-ül İbad, isimli coğrafya eseri yazan Kazvini, Dünya'nın küre şeklinde olduğunu belirtmiş, hava, su, bitki, hayvan ve madenlerden detaylı olarak bahsetmiş, dağ, dere, ada, deniz ve nehirlerin oluşumu hakkında görüşler belirtmiştir.

Batı'da ancak 1920'de inceleme konusu olan kaya manyetizması ve fosil manyetizma, yedi asır önce Kazvini tarafından ele alınmış, modern jeolojinin keşiflerinden sayılan Reversal Manyetizma (ters dönümlü manyetik alan) daha o zaman, bu Müslüman ilim adamı tarafından ortaya konmuştur. Eserinde, dağların oluşumunu ve sebeplerini de inceleyen Kazvinî, "... Her 36.000 (otuzaltıbin) yılda, yıldızlar dolaşımlarını tamamlarlar ve Yeryüzünde büyük değişiklikler olur; karalar denizlere dönüşür, denizler kurur, dağlar ova, ovalar dağ olur. Kuzey güney olur..." gibi modern bilimlerin vardığı neticelere uygun görüşlerini dile getirmektedir.

Ayrışma, aşınma, birikim alanına taşınma ve depolanmayı, "...dağlar güneş ısısıyla toprağa ve kuma dönüşür ki, rüzgarların tesiriyle nehirlere, buradan da denizlere taşınır ve zamanın geçmesiyle aralarda tepeler meydana gelir; böylece denizlerde çıkıntılar görürüz..." şeklinde ifade eden Kazvinî, 1950'lerde Airy ve Pratt tarafından ileri sürülen izostazi'yi (dağların kabukta, yoğunluk farklarına göre ovalık kısımlarla bir denge oluşturması) "...dağlar yeryüzünde doğrudan denge sağlarlar..." sözleriyle asırlar öncesinden haber veriyordu.[4]

Depremleri volkanizma ve mağmatizmaya bağlayan Kazvini, yer altındaki basınç için buharı örnek vererek şunları yazmaktadır: Buğular ve buharlar yeraltı çukurlarında su halinde yoğunlaşmadığı veya sıcaklık sebebiyle dağıtmadığı zaman çıkış bulamazlarsa, bir kimsenin vücudunu ateşin titretmesi gibi, onlar da yeryüzünü titretirler.

KAYNAKÇA: “Zekeriya el Kazvinî” maddesi (TDV İslam Ansiklopedisi), T. Lewick /  'Kazwini' in The Encyclopaedia of Islam, 2nd edition, ed. by H.A.R. Gibbs, B. Lewis, Ch. Pellat, C. Bosworth et al., 11 vols. (Leiden: E.J. Brill, 1960-2002, vol. 4, pp 865-7), L. Richter-Bernburg / 'al-Qazwini, Zakariyya' ibn Muhammad', (Encyclopedia of Arabic Literature, ed. by Julie Scott Meisami and Paul Starkey, London: Routledge, 1998, vol. 2, pp 637-8), Zekeriya, el-Kazvinî / Acaibul Mahlukat (Beyrut, 1976, s.298).