Mehmet Emin Erişirgil

Yazar, felsefeci, eğitimci, siyaset adamı, Milletvekili (D. 1891, İstanbul – Ö. 7 Şubat 1965, Ankara). Hatice Hesibe Hanım ile Niğdeli Kaymakam Ağaoğlu ailesinden Mustafa Dilâver Efendi’nin  oğludur. Beşiktaş Sıbyan (İlkokul) Mektebi, Fatih Rüştiyesi ve Mercan İdadisi (Lisesi)’nden sonra Mülkiye Mektebi’ni bitirdi (1912). İstanbul Er­kek Lisesi’nde öğretmenlik, Kadıköy Lisesi’nde müdürlük, Evkaf (Vakıflar) Özel Kalemi’nde memurluk ve Kadıköy Numune Mektebi’nde müdürlük yap­tı. 1917’de Darülfünun (İstanbul Üniversitesi)’a içtimaiyat (toplumbilim) ve felsefe tarihi doçenti olarak atandı.

Mehmet Emin Bey, 1919 yılında Niğde milletvekili olarak son Osmanlı Meclis-i Mebusan’ına se­çildi. Meclis-i Mebusan’ın kapatılması Darülfünun’a  (İstanbul Üniversitesi) döndü ve 1924’te profesör oldu. Aynı yıl MEB Talim Terbiye Kurulu üyeliğine seçildi ve daha sonra başkanlığına getirildi. İki yıl sonra bu kurulun başkanlığına getirildi. Maarif Vekâleti (Milli Eğitim Bakanlığı) müsteşarlığı, daha sonra Kız Öğretmen Okulu Müdürlüğü, İstanbul Milli Eğitim Müdürlüğü (1931), Yüksek Öğretmen Okulu Müdürlüğü (1932-33) görevlerinde bulundu. 1936’da Siyasal Bilgiler Okulu Müdürlüğüne ve iktisadi doktrinler tari­hi ve sosyoloji (toplumbilim) profesörlüğüne atandı.

1942’de bu görevine ek olarak Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi (DTCF)’de dekan vekilliği­ görevini üstlendi. Mülkiye Mektebi’nin Ankara’ya nakledilmesi ve Siyasal Bilgiler Okulu olarak örgütlenmesinde önemli katkıları olmuştur.

Erişirgil fakülteden ayrıldıktan sonra Cumhuriyet Halk Partisi İdare Kurulu üyeliği yaptı ve Zongul­dak’tan milletvekili seçilerek 1942-50 yılları arasında Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)’de görev üstlendi. Gümrük ve Tekel Bakanlığı (1948) ile İçişleri Bakanlığı (1949) yaptı. 1950’den sonra siyasal yaşamdan çekilerek bütün zama­nını araştırma ve yazı çalışmalarına ayırdı.

Öğrencilik, memurluk ve üniversite hocalığı yıllarında Mehmet Akif Ersoy, Ziya Gökâlp ve Rıza Tevfik Bölükbaşı’nı yakından tanıyıp onlardan yararlandı. Yazıları Yeni Mecmua (1917), Dergâh (1921), Hayat (1926), Yeni Türk, kurucusu olduğu Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi’nde yayımlandı.

Türkiye’de pragmatizmin (felsefede faydacılık) ilk savunucularından olan Erişirgil’in felsefe ve toplumbilim konularında birçok yazısı Yeni Mecmua, Dergâh, Hayat, Yeni Türk ve kurucusu bulun­duğu Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergi­si’nde yayımlandı. Okullar için ders kitapları hazırladı; felsefe, hukuk ve ekonomi alanlarında eserler verdi. Ziya Gökalp ve Mehmet Akif Ersoy üze­rine eklerle zenginleştirilmiş, yeni basımları bu­gün de ilgiyle okunan monografiler hazırladı. Dünya düşünce tarihinde önemli bir yeri olan Bergson’dan Ahlâk ve Dinin İki Kaynağı adlı yapıtı Türkçeye çevirmişti.

Mehmet Emin Erişirgil’in gençlik yıllarında şair Mehmed Akif Ersoy, şair ve toplumbilimci Ziya Gökalp ve filozof şair Rıza Tevfik Bölükbaşı ile yakın arkadaşlık ilişkileri olmuştu. Atatürk’ün meclislerinde de bulunmuş ve yeni Türk harflerinin düzenlenmesi ile görevlendirilmiş olan beş kişiden birisiydi. Atatürk, Erişirgil’in kültürü ve bilgisi konusunda olumlu bir kanıya sahipti. Bir konuşmasında, “Yeryüzünden felsefe kaybolsa onu Emin Bey yeniden icat ederdi” diyerek takdirlerini ifade etmiştir.

Eserlerinden bazılarının yeni baskıları yapılmıştır, ayrıca çeviri kitapları da vardır.

ESERLERİ:

Felsefe: Kant’tan Parçalar (1935), Filozofiye Başlangıç (1936, Felsefeye Başlangıç adıyla 1944), Neden Filozof Yok (1957), Descartes ve Kartezyenler (yeni bas. 2006).

Roman: Ziya Gökalp: Bir Fikir Adamının Romanı (1951), Mehmet Akif: İslamcı Bir Şairin Romanı (4 cilt, 1956).

Hukuk: Hukukun Muhtelif Cepheleri ve Hukuk İlmi (1938).

Diğer: Malumat-ı Vataniye (1924), Yurt Bilgisi (1930), Ekonomi Mes­lekleri: XVI. Yüzyıldan Günümüze Kadar (Ankara 1945), Merak ve Dikkat (Ankara 1956), İhmal (1958), Türk­çülük Devri - Milliyetçilik Devri - İnsanlık Devri (Ankara 1958), Hamle (1960).

Çeviri: Kant ve Felsefesi (1923), Sokrat (1931), Ahlâk ve Dinin İki Kaynağı (Bergson’dan, 1933).

KAYNAKÇA: İbrahim Alaeddin Gövsa / Türk Meşhurları (1946), Afşin Oktay-Kemal Bağlum / Biyografiler Ansiklopedisi (1959), Mücellidoğlu Ali Çankaya / Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (c. II, 1968), Reşat Ekrem Koçu / İstanbul Ansiklopedisi (c. IX, s. 5187), İhsan Işık / Yazarlar Sözlüğü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2007, 2009) - Ünlü Fikir ve Kültür Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 3, 2013), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (18. bas. 1999), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (6. bas. 1999), Mehmet Nuri Yardım / Edebiyatımızın Güleryüzü (2002), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (23. bas. 2006), TBE Ansiklopedisi (c.1,  2. Bas. 2010), Mehmet Nuri Yardım / Edebiyatımızın Güleryüzü (2002).