Tarihçi
(D. 1903, Berkete Köyü / Tataristan - Ö. 8 Eylül 1971, İstanbul). Uluslararası
ilişkiler tarihi ve özellikle de Türk-Rus siyasî ilişkileri tarihi alanında
yaptığı çalışmalarıyla tanınır. Babası Tahir Şahmurat, annesi Şakire İrfan Hanım’dır.
Lise öğrenimini Rusya’da Bügülme
Jsesi’nde 1920’de tamamladıktan sonra, yüksek öğrenimini Almanya’da yapmak amacıyla 1922’de Rusya'dan ayrılarak,
1924’te İstanbul’a gelerek Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına geçmişti. Akdes
Nimet, aynı yıl İstanbul Darülfünunu (Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi’nde felsefe
ve tarih öğrenimi görmeye başladı. Ağustos 1925’te M. Fuat Köprülü tarafından
Türkiyat Enstitüsü’ne asistan olarak alındı. Burada enstitünün kütüphanesini
düzenlemek, Rusça, Lehçe ve Türk lehçelerindeki Türkoloji ile ilgili yazıları
izleyerek bunların çevirilerini yapmakla görevlendirildi. 1928’de tarih
bölümünü bitirdi ve Konya Erkek Muallim Mektebi’nde kısa bir süre tarih
öğretmeni olarak çalışmaya başladı.
Akdes
Nimet, 1929’da Almanya’ya gönderilerek Breslau ve Hamburg üniversitelerinde,
Doğu Avrupa ve Bizans tarihi ile felsefe ve ekonomi öğrenimi gördü. 1933
yılında doktorasını da bitirerek İstanbul’a döndü. Aynı yıl yapılan üniversite
reformuyla yeniden düzenlenen İstanbul Üniversitesi’nde orta zamanlar tarihi
doçent adaylığına getirildi,
ancak burada uzun süre çalışmadı. Uppsala Üniversitesi’nde ders
sermek ve ardından Stockholm Devlet Arşivi’nde araştırmalarda bulunmak üzere
İsveç’e gitti (1937).
Orada kaldığı bir yıl boyunca bu arşivdeki Türkçe belgeleri ve
hazırlamakta olduğu “Prut Seferi ve
Barışı” adlı büyük eseri için gerekli malzemeleri açığa çıkardı. Yine aynı
amaçla Berlin, Viyana, Lahey ve Londra gibi merkezlerin arşiv ve
kütüphanelerinde çalışmalar yürüttü. Çeşitli konularda araştırmalar yaparak
1938’de Türkiye’ye döndü. Yurda dönünce bir süre Denizli Lisesi ve Ankara Gazi
Terbiye Enstitüsü (1939) gibi kurumlarda tarih öğretmenliği yaptı.
Kurat,
1941’de ise Ankara Üniversitesi DTCF’de yeni açılan Rus Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne
doçent olarak atandı. 1944’te Orta Çağ Tarihi Kürsüsü’ne geçerek profesörlüğe
yükseldi. 1946-47 yıllarında İngiltere’de bulundu, 1953-55 yıllarında DTCF’nin
dekanlığını yaptı. 1961-62 yıllarında da Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunarak
araştırmalarını sürdürdü. 28 Ağustos 1971’de Ankara’dan İstanbul’a giderken,
içinde bulunduğu otobüsün geçirdiği kaza sonucunda ağır yaralandı ve on gün sonra
vefat etti (8
Eylül 1971).
Akdes
Nimet Kurat, Türk lehçelerinden başka Rus, Leh, Alman, Fransız, İngiliz ve
İsveç dillerine vakıftı. Sağlam metodu, meslek disiplini ve üstün gayretinin
yanında bu donanımı kendisine, kaleme aldığı eserleri için kaynak ve belgelere
ulaşma ve onları kullanma olanağını öteki meslektaşlarından çok daha fazla
vermiştir. Bu nedenle Türk Tarih Kurumu’nun Osmanlı tarihi yazımını İsmail
Hakkı Uzunçarşılı’ya vermesini ve Enver Ziya Karal tarafından yazılan bölümünü eleştirmiş,
ancak kendisi de bu yüzden çeşitli tarizlere uğramıştır. Bununla birlikte, siyasî
görüş farklılıklarının bu gibi çekişmelerde payı olduğu anlaşılmaktadır.
Kurat,
Rus yönetiminde kalan Türk topraklarından gelen bir bilim adamı olarak, Rus ve
Türk tarihlerine özel ilgi duymuş, bu arada Türkiye’deki siyasal gelişmeleri ve
ideolojik seyri de yakından izlemiş, bu anlamda güncel polemiklere katılmaktan
kaçınmamıştır. Ancak bunların bilimsel çalışmalarını yönlendirmesine izin vermemiş,
çeşitli dergi ve gazetelerde kimi zaman takma adlarla yayımladığı bu tür yazılarını
meslekî kimliğinin dışında tutmaya çalışmıştır. Makaleleri Ülkü, Yeni Türk, Çığır, Fikirler
gibi dergilerde yayımlanmıştır. Kurat, arşiv belgeleri üzerinde özel olarak
durmuş, 1937’de İsveç’te bulunduğu kısa zamandaki araştırmalarının bir sonucu
olarak İsveç Devlet Arşivi’nden seçilmiş olan Türkçe belgelerin bir bölümünü
Kari Wilhelm Zettersteen ile birlikte yayımlamıştır (Türkische CJrkunden,
Uppsala-Leipzig 1938). Ayrıca İngiltere, Polonya ve
genelde Avrupa arşivlerindeki belge ve kaynakların tanıtılması amacıyla çeşitli
makaleler kaleme almıştır.
Değişik
konularda pek çok eseri bulunan Kurat, çeşitli dergi ve gazetelerdeki yazılarının
dışında yirmi kitap ve yetmiş kadar bilimsel makale kaleme almıştır. Ağırlıklı
olarak Rusya tarihi, Orta Asya’da Rus-Türk ilişkileri ve Rus-Osmanlı ilişkileri
üzerinde durmuştur. Türk- Rus ilişkileri içinde önemli bir yeri olan İsveç
Kralı XII. Karl’ın, Rus Çarı Büyük Petro ile savaşımı ve Karl’ın Osmanlı
Devleti’ne sığınmasıyla gelişen olaylar ve Prut Savaşı, Kurat’ın uzun yıllar
süren bir çalışmasının mahsulü olan büyük eserine konu olmuştur.
ESERLERİ:
Peçenek Tarihi (1937), Kazan Hanlığını Kuran Uluğ Muhammed Hanın Yarlığı (1937), Topkapı Sarayı’ndaki Altınordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına Ait Varlık ve Bitikler (1940), İsveç Kralı XII. Karlın Türkiye’de Kalışı ve Bu Sıralarda Osmanlı İmparatorluğu (1943), Başlangıcından 1917’ye Kadar Rusya Tarihi (1948), Türk İngiliz Münasebetlerinin Başlangıcı ve Gelişmesi 1553-1610 (1953), The Dispatches of Sir Robert Sutton Ambassador in Constantinople 1710-1714 (1953), Prut Seferi ve BarışI (1953-55), Birinci Dünya Savaşı Sırasında Türkiye’de Bulunan Alman Generallerinin Raporları (1966), Türkiye ve İdil Boyu (1966), İdil Boyu ve Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri (1970), Türkiye ve Rusya - XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk Rus İlişkileri 1798-1919 (1970), IV-XVIII.Yüzyıllarda Türk Kavimleri ve Devletleri (1972).
KAYNAKÇA:
Osman Türan / “Bir Alim ve İdealistin Kaybı - İhsan Ilgar / “Prof. Dr. Akdes
Nimet Kurat’ın Arkasından” (Belleten, s. 48, 1971), Şerif Baştav / Kazan Türklerinden Prof. Akdes Nimet
Kurat” (Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen
Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1996), Ertuğrul
Yaman / Türkiye’deki Türk Dünyası (A. K. Bolaç – A. Esatoğlu ile, 1998), Mahmut
H. Şakiroğlu / “Kurat, Akdes Nimet” (TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 26, s.
430-431, Ankara 2002), İhsan Işık / Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004)
– Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye
Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) – Ünlü
Bilim Adamları (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of
Turkey’s Famous People (2013).