İlahiyatçı. 1930, İkizdere köyü / Güneyce / Rize doğumludur. Küçük yaşta başlayarak babası ile amcasından dersler alarak hafızlık eğitimi aldı. Ardından, ilkokul üçüncü sınıftan başlayarak üçüncü ve dördüncü sınıfları doğduğu yerde, beşinci sınıfı İstanbul'da Kadırga İlkokulu'nda okudu. Bu arada da özel olarak Arapça dersleri aldı ve Kumkapı Ortaokulu'nu bitirdi. İstanbul medreselerinde okutulan bütün ilimlerin yanında, medrese programlarında olmayan ilimleri de okudu. Hocalardan 'Belagat' dersleri aldı ve 'El-Mirkat'ı okudu. Aynı yıllarda Kuran-ı Kerim talim etti ve Tecvid okudu. 1948 yılında Bağdat'a gitti ve liseyi orada okudu ve 1954 yılında Bağdat İlahiyat Fakültesi'ni birincilikle bitirdi. Fakülte eğitimi sırasında, Bağdat müderrislerinden de altı yıl boyunca çeşitli İslam bilimlerinde özel dersler aldı.
Daha sonra yurda dönüp askerliğini de bitirince,
1956’da Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Felsefesi Kürsüsüne
asistan oldu. 1960 yılında "Kuran'a
Göre İman Esaslarının Tespiti ve Müdafaası" adlı çalışmasıyla
doktorasını tamamladı. 1960-61 yıllarında merhum Doç.Dr. Yaşar Kutluay ili
birlikte Diyanet İşleri Başkanlığı'nca yayınlanan Kuran tercümesini hazırladı.
1962-64 yılları arasında Kudüs Üniversitesi'nde İbranice ve Yahudi Felsefesi
(Kelamı) üzerinde çalıştı. Burada İslam felsefesinin İbranca'ya yapılan
tercümelerini ve onların Yahudi düşünürlerindeki etkilerini, İslam kültürünün
Yahudiler yoluyla Avrupa'ya geçişini inceleme fırsatını buldu. 1965-67 yılları
arasında Chicago Üniversitesi'nde İslam Felsefesi ile ilgili bilimsel
araştırmalar yaptı. Bu arada, "Farabi
ve İbni Sina'ya Göre Yaratma" konulu doçentlik tezini tamamlayarak
doçent oldu (1968) ve Kelam dersleri vermeye başladı.
Hüseyin Atay, 1969 yılından itibaren beş yıl süreyle
İslam Hukuk Felsefesi (Usul ül-Fıkıh) dersleri de okuttu. 1969-71 yılları
arasında ek görev olarak Konya Yüksek İslam Enstitüsü'nde klasik mantık
derslerine girdi. 26 Aralık 1971'de Rabat'ta toplanan "İslam'da Toplumun Gelişmesi ve Aile Planlaması"
kongresinde, "Kuran ve Hadis'te Aile
Planlaması" konulu bildiriyi sundu. 1973-74 yıllarında ayrıca İslam
Dini Esasları derslerini de verdi ve 1974 yılında profesör oldu, arkasından
Kelam İlmi Kürsüsü Başkanlığına seçildi. 1974-75 öğretim yılında Hardward
Üniversitesi Aile Planlaması Merkezi'nin inceleme bursu ile Amerika'ya gitti ve
aile planlaması incelemesi yanında ahlak, din ve hukuk felsefesi ile ilgili
araştırmalar yaptı. 1975-76 öğretim yılında Chicago Üniversitesi'nde "İslamiyetin Değişen Toplum Karşısında
Durumu" konulu altı İslam ülkesinin katıldığı seminerlere yönetici
olarak katıldı. Bu seminerler sırasında yazdığı "Türkiye'de Yüksek Din Eğitimi" çalışmasının "Osmanlılar" bölümü basıldı.
1975 yılında Bağdat'ta toplanan "Farabi
ve İnsanlık Medeniyeti Kongresi”ne "Farabi'de
Yaratma" adlı bildiri ile katıldı. 1976 yılında yeniden İlahiyat
Fakültesi Kelam Kürsüsü Başkanlığına döndü. 1979-84 yılları arasında İlahiyat
Fakültesi İslam Araştırmaları Enstitüsü Müdürlüğü yaptı. 1979'da "Birinci
İslam İlimleri Kongresi"ni ve 1981'de "İkinci İslam İlimleri
Kongresi"ni hazırladı ve gerçekleştirdi.
1980 - 1982 yılları arasında AÜ İlahiyat Fakültesi
Dekanlığı yapan Prof. Dr. Hüseyin Atay, 1981 yılında “Atatürk'ün 100. Doğum Yılında Türkiye 1. Din Eğitimi Semineri”ni
yaptı. 1983'te “Uluslararası İbn Sina
Sempozyumu”na "Mahiyet ve Varlık Ayırımı" adlı bildiri ile
katıldı. 1984-85'te Tokat'ta kurulan Şeyhulislam İbn Kemal Paşa Araştırma
Merkezi Müdürlüğü'nü yürüttü ve “İbn
Kemal Paşa Birinci Sempozyumu”nu düzenledi. 1985 yılında Milli Eğitim
Bakanlığı'nın Almanya Kuzey Westfalen Eyaleti ile yaptığı kültür anlaşmasının
ilmi başkanlığını yaptı. 1985'de Paris'te UNESCO'da İmam Gazali ve Musa b.
Meymun sempozyumlarına katıldı.
Prof. Dr. Hüseyin Ataya, 1985-89 yıllarında Suudi
Arabistan Kral Fahd Petrol ve Madenler Üniversitesi'nde öğretim üyesi olarak
çalıştı. 1987’nin Mart ayında Mısır'da “Aile
Planlaması ve İskân Kongresi”ne; aynı yıl Nisan ayında Ürdün Yermuk
Üniversitesi "İlk İslam Devletinde
Mali Siyaset Kongresi"ne; aynı ay içinde “New York BM Aile Planlaması İhtisas Komisyonu” toplantısına ve
1989'da Cezayir'de "el-Hadaretu'l
İslamiyyetu's Saniye, el-Multeka's Salis ve'l İşrun" sempozyumuna
katıldı. Ayrıca, 1992 yılında Malezya International Institute of Islamic
Thought and Civilization'un program başkanlığını yürüttü. 1992, 96, 97 ve 98
yıllarında Kahire'de Ulemai'd Din ve'd Dirasati's Sükkaniye'nin Tahlilu'l Usre
fi'l Cumhuriyeti't Türkiye toplantılarına katıldı. 1996 yılında İtalya Bolognia
Üniversitesi'nde Repentance in The Quran toplantısına ve Ürdün Ehlu'l Beyt
Üniversitesi'nde Dinler Arası Diyalog toplantısına katıldı. 1997 yılında
İspanya Barselona'da "Türkiye'de
Yüksek Din Eğitimi" konulu bir konferans verdi. 1990-97 yılları
arasında tekrar AÜ İlahiyat Fakültesi'nde öğretim üyeliği yaparak, Haziran 1997
ayında emekli oldu. Ancak 1998 yılından itibaren yine aynı fakültede yüksek
lisans ve doktora dersleri verdi. Basılmış eserlerinin yanında, 1959-98 tarihleri
arasında, yurtiçi ve yurtdışı yayın organlarında yayımlanmış yüz kadar makalesi
vardır.
ESERLERİ:
İNCELEME-ARATIRMA: Kuran
ve Hadis'de İman Esasları (1960), Kuran'a
Göre İman Esasları (1961), İzahlı ve
Tatbikatlı Modern Arapça I-II (İbrahim Atay ve Yakup İskender ile, 1962 -
1964), Arapça-Türkçe Büyük Lügat
(İbrahim ve Mustafa Atay ile, 1964), Telaffuzlu
Yeni Arapça-Türkçe Sözlük (İbrahim ve Mustafa Atay ile, 1965), Usul ül-Fıkh'ın Doğuşu / İslam Hukuk
Felsefesine Önsöz (1973), Yahova
Şahitliği'nin İç Yüzü (Dr.
A.Arslan Aydın ile, (1973), Farabi ve
İbni Sina'ya Göre Yaratma (1974), İslam'da
İşçi ve İşveren İlişkileri (1979), Kuran'a
Göre İslam'ın Temel Kuralları (1981), Osmanlılarda
Yüksek Din Eğitimi - 1457-1924 (1983), İbni
Sina'da Varlık Nazariyesi (1983), Ehli
Sünnet ve Şia (1983), İslamın İnanç
Esasları (1992), Kuran-ı Kerim ve
Türkçe Anlamı - Meal (1993), Kuran'a
Göre Araştırmalar I-III (2.
basım, 1997), Kuran'a Göre Araştırmalar
IV (1995), Kuran'a Göre Araştırmalar V (1995), Kuran'da İman Esasları (5. basım, 1998),
Kuran'ın Reddettiği Dinler ve İslam'ın
Siyasi Oluşumu (2001).
ÇEVİRİ: Kuran-ı
Kerim ve Türkçe Anlamı (Doç.Dr. Yaşar Kutluay ile, 1961-1987), Çağımızın İslam Felsefesi Anlayışı
(M.Mahdi'den, 1973), İslam Hukuku
Felsefesi (Abdulvahap Hallaf'dan, 1973), Farabi'nin 3 Eseri (1974), Vahdet-i
Vücut I (M. Sabri'den, (1975), Vahdet-i
Vücut II (M. Sabri'den, (1975), Vahdet-i
Vücut III (M. Sabri'den ( 1975), Kelama
Giriş (Fahreddin Razi'den, 1978), Kuran
/ Türkçe Çeviri (1998).
HAKKINDA: Dinde Reform ve Atatürk’ten Kesitler
(2003).
“1979
yılında İngiltere’de Müslüman öğrencilerin tertiplediği konferansta Cezayirli
bir profesör: ‘Birbirimizi tekrarlamayalım, birbirimizi tamamlayalım’ demişti.
Rönesanstan sonra Avrupa bilim ve düşün adamları birbirini tamamladılar,
şimdiki medeniyetlerini kurdular. İlk Müslümanlar da her ne kadar siyasilerin
baskı ve işkencesine uğramışlarsa da, birbirlerini tamamladılar ve bir İslam
medeniyeti kurdular. 3. hicri, 9. miladi asırdan sonra İslam dünyası, bugüne
kadar hep birbirini tekrarlıyor ve bunda ısrar ediyor. Yalnız birbirini
tekrarlamakla kalmıyor, yeni bir şey ortaya koymaya çalışanı da yok etmeye
çalışıyor. İlk üç asırda yok etmeye niyet etmiş olsa da, başka biri yeni bir
düşünce ile ortaya çıkıyor ve öncekini tamamlıyor yani ona başka bir yorum
getiriyor ve yeni bir ek yapıyordu. Bütün İslam dünyası bilim ve düşünce
bakımından kısır döngü gibi kendi etrafında kapalı devre gibi tekrarlanıp
duruyor. Çünkü 3. asırda (861 hicri) rivayetçiler akılcıları saf dışı
bıraktılar. Akıl akılcılarda, aklını kullananlarda bulunur, ilmin âlimde
bulunması gibi, âlim olmayınca ilim de olmaz. Rivayetçilerin anlamaya
ihtiyaçları olmadığı için akla da, düşünmeye de ihtiyaçları yoktur.”
(15
Kasım 2007, prof. Dr. Hüseyin Atay Resmi Web Sitesi, 15 Kasım 2007)