Salah Birsel

Yazar, Şair

Doğum
14 Kasım, 1919
Ölüm
10 Mart, 1999
Eğitim
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü
Burç
Diğer İsimler
A. Suluklupaşalar, Sin Sin Ademoğlu

Şair ve yazar (D. 14 Kasım 1919, Bandırma / Balıkesir - Ö. 10 Mart 1999, İstanbul). A. Suluklupaşalar, Sin Sin Ademoğlu imzalarını da kullandı. Yapımcı ve yönetmen Özdemir Birsel ile yazar Mehmet Güreli yeğenleridir. İlkokulu Bandırma’da (1931), ortaokulu İzmir’de Saint Joseph Fransız okulunda (1934) ve İzmir Erkek Lisesinde (Atatürk Lisesi, 1937) bitirdi. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesine iki yıl devam etti, daha sonra aynı üniversitenin Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümünden (1948) mezun oldu. Fakültede okuduğu yıllarda Nişantaşı Ortaokulunda Fransızca öğretmenliği (1943-49) yaptı. Yenilikler dergisini çıkardı (5 sayı, 1946), İnsan ve Sokak dergilerinin yayınlanmasına katkıda bulundu. Türkiye İş Bankasında memurluk (1940), Sümerbankta Teftiş Kurulu revizörlüğü (1950-52); Çalışma Bakanlığı bünyesinde İstanbul’da (1952-54), Gaziantep’te (1954-55) ve yine İstanbul’da (1955-56) iş müfettişliği, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde kütüphane müdürlüğü (1956-60), Ankara Üniversitesinde Fransızca mütercimliği (1960-61), Basımevi Müdürlüğü (1961-72) yaptı ve emekli oldu. Türk Dil Kurumu yönetim kurulu üyeliği ve Yayın Kolu Başkanlığı görevlerinde (1954-57 ve 1960-77) bulundu. Emekli olduktan sonra İstanbul’a yerleşti, orada öldü, Feriköy Mezarlığında toprağa verildi.

İlk şiiri 1937'de Gündüz dergisinde çıkmıştı. Kimileri Sin Sin Ademoğlu imzasıyla olmak üzere, Hakikat gazetesinde (1938) yazılar yazdı. 1949'da yazmaya başladığı günlüklerini ise 1 Ocak 1950 tarihinde Beş Sanat dergisinde yayımlamaya başladı. Dört Köşeli Üçgen romanı 1958 yılında Ulus gazetesinde tefrika edildi. 1980’den sonra Cumhuriyet ve Pazar Güneşi (1986-87) gazetelerinde yazıları yayımlandı. Türk şiirinin hiciv geleneğini çağdaş bir duyarlıkla yoğurarak humor ve ironiye yaslanan şiirlerini Yedigün (1937), Ses (1941), Yenilik (Cavit Yamaç’ın, 1941), Servetifünûn (1941-44), İnsan (Hilmi Ziya Ülken’in, Birsel 1943’te beş sayısını yönetti), Yenilikler (kurucularından, 1945), Yeni Amaç (1947), Sanat ve Edebiyat (Suut Kemal Yetkin’in, 1947-48), Fikirler (1948-49), Kaynak (1947-51), İnkılapçı Gençlik, Sokak, İnsan, Seçilmiş Hikâyeler, Yirminci Asır (1947-53), Nokta (1951), Yenilik (Naim Tirali’nin, 1951-55), Yeditepe (1951-61),  Soyut, Papirüs, Türk Dili (TDK, 1960-73), Milliyet Sanat (1974-75), Yeni İnsan (1981), Yazko Edebiyat, Gösteri (1987), Varlık (1990’dan sonra), Adam Sanat (1994-96), Şiir-lik (Berlin, 1995-96), Dil Dergisi (1995), Türk Dili Dergisi (Ahmet Miskioğlu’nun, 1995-96), Yeni Biçem (1996). dergilerinde yayımladı.

Önceleri "1940 Kuşağı" toplumcu şairleri arasında anılan Birsel, bir sonraki dönemde Garip akımı şairleri içinde sayıldı. Ancak o hiçbir akımı bütünüyle benimsemeden kendi şiir dilini oluşturdu ve 1950'lerden itibaren halk şiirine yaklaşan, ancak kendine has bir söyleyişe ulaşarak çağdaş Türk şiirinde özgün bir yer edindi. Daha çok aklın ve zekânın egemenliğini ön planda tutan, şairanelikten uzak, yergici şiirlere ağırlık verdi. Şiir kuramı üzerine yazdığı yazılardan oluşan Şiirin İlkeleri (1952) kitabıyla şiire hevesli gençlerin önünü açtı. Asıl ününü ise 1970'ten sonra art arda yayımladığı “1001 Gece Denemeleri” ve "Salâh Bey Tarihi" olarak adlandırdığı dizi kitapları ve günlükleriyle sağladı. Geniş bir kültürün ve kıvrak bir anlatımın görüldüğü düzyazılarında, günlük konuşma dilinin az bilinen sözcük ve deyimleriyle kendi yarattığı ilginç deyişlerden yararlanarak yalın bir üslupla alaycı bir tavır geliştirdi. Özellikle İstanbul kahvehanelerini, Beyoğlu’nun ve Boğaziçi'nin sanat çevrelerini, edebiyat sohbetlerini renkli ve ustalıklı bir dille anlattı.

Hacivatın Karısı (1955) ve Ases (1960) adlı kitaplarında yer alan şiirlerinde genel anlamda taşlama türü şiirden yana olan Birsel, bu tavrını bütün şiir kitaplarında korudu. Muzip, giderek acımasız ölçüde yergiciliğin önceleyen bu şiirlerinde, özellikle "duygucu şiir" ve şairaneliğin karşısında yer alarak, bir yandan "akılla yazılan şiirin örneklerini verirken öte yandan, yazılarıyla bu şiiri kuramsal bağlamda tanıttı ve sözcülüğünü üstlendi. Söz konusu şiirler, lirizme, şairin anlık duygulanımlarına, anı ve anımsayışlarına yaslanan şiirlere alışmış okur tarafından yadırgandı, ancak şiirle yakın ilişki içinde olan, edebiyat ve sanatın evrensel sorunlarıyla birlikte şiirin açılımlarını da yakından izleyen bir okur kitlesi tarafından beğenildi. Birsel kendi şiir anlayışını: "Şu var ki, benim şiirlerimin kendine özgülüğü sadece yergicilikten de ileri gelmez. Humour'la ironi onun belli başlı kaynaklarıdır. Bundan başka birçok şiirim insanlara bir yaşama sevinci vermek çabasıyla yazılmıştır." biçiminde açıklar.

Şiirlerini “argo”ya mal olmuş, çoğu unutulmuş sözcüklerden oluşan bir dille yazdı. Bu dil, şiirlerinde olduğu gibi, denemelerinde de yergici yaklaşımı, alaycı ve ironik üslubundan vazgeçmeyen Birsel'e kendi dilinin sözlüğünü kuran bir yazar olarak ayrıcalıklı bir konum kazandırdı. "Salâh Birsel Sözlüğü" olarak nitelendirilebilecek bu dille edebiyata farklı tatlar taşırken, Türkçeyi zenginleştiren bîr işlev de üstlendi. "Benîm Sözcüklerim" başlıklı yazısında bu türden aykırı ve ayrıcalıklı bir dile yönelişin gerekçesini anlatırken, Türk tarihinden edebiyatına, yöneldiği kaynakları tek tek gösterir. Şiirlerinde olduğu gibi denemelerinde de sürekli olarak "kendi dili"ni kurma ve geliştirme peşinde olan Birsel'in bu çabasının paralelinde giden bir biçimde ısrarla savunduğu "yazı-düşünce" ilişkisi ve bunun doğal yansıması olarak edebiyatta "akılcılık"tan yana tavrı, dönemin yazar ve eleştirmenleri arasında geniş bir yankı bulmuştur.

 Keçi Çobanı Kuzu Çobanı denemesiyle 1970 TRT Sanat Yarışması Başarı Ödülünü, Şiir ve Cinayet adlı eseriyle 1976 TDK Deneme Ödülünü, Paf ve Puf’la İş Bankası Edebiyat Büyük Ödülünü, Yaşlılık Günlüğü ile 1986 Sedat Simavi Vakfı Edebiyat Ödülünü, Varduman ile 1993 Behçet Necatigil Şiir Ödülünü aldı. Devlet Tiyatrosu sanatçısı Jale Birsel (Ayata) ile 1962’de evlendi. Türkiye Yazarlar Sendikası üyesiydi.

"Salâh Birsel Üstüne" başlıklı yazısında şu değerlendirmede bulunur: "Salâh Birsel, denemelerinde yetkinliğe ermiş bir düşünce mekanizmasının ayrıntılı bir biçimde nasıl çalışabileceğini gösterir. Bu çalışmada bir sınır, bir yerde saplanıp kalma yoktur. Tam tersi sınırsızlık, alabildiğine bir arayış, alabildiğine gizliliklere ustaca sokuluş vardır. Oradan oraya sıçraması, gülerken somurtması bir düzenin gereğidir. Bütün nesneler, bütün sorunlar, bütün konular birbirleriyle ilişkilidir ve her şey birbirinin içindedir. Birbirinin içinde saklananları ölüme mahkûm etmemek, onlara yaşama olanakları sağlamak Salâh Birsel'in 'insanı ve dünyayı' anlatırken kullandığı en Önemli yöntemlerden biridir." (Muzaffer Buyrukçu)

“Salah Birsel aykırılıklardan hoşlanıyor, aykırılıklarda şiir buluyor. Unutulmuş sözcükler, artık kullanılmayan söyleyişler, alışılmışın dışında, ilk okunuşta yadırganan tümce zamanlamaları, hep “aykırı” oluşlarıyla ona “şiirsel” geliyor. Yazdıklarını okurken bütün bunlar bize de şiirsel geldiğine göre, demek ki aykırılıkta bir güzellik var.” (Memet Fuat)

“Salah Birsel’in sağlam bir şiir geçmişi var. Denemeci de. Yazdıklarının her biri akıl ve düşünce kılıcının keskin örnekleri. Dilimizi olanca kıvraklığı ile kullanmasını çok iyi biliyor.” (Tarık Dursun K.)

“Salah Birsel’in şiirindeki zekaya dayalı denge, ironinin doğmasındaki diyalektikle ilişkilendirilmelidir bence. Şiirin sağlamlığının çıkış noktası burası. Bütün “alt-perspektiflerin üstünde yer alan bir ana perspektif var. Tematik çeşitlilikten günlük dile yaslanmaya kadar, tipleme zenginhiğinden Salah Birsel şiirinin vazgeçilmez unsurlarından olan yansıma sözcüklere kadar açılacak bir yelpazenin denetimini sağlayan zeka-odaklı bir ana-perspektif bu. Bu bütün, ironik bir şekilde yaratıcısının da uzağında durmakta belki de. İfade ettiğiyle düşündüğü arasındaki farkı kapatacak gücün kontrolü gene ironik bir şekilde kimsenin elinde değil.” (Evren Erem)

ESERLERİ:

ŞİİR: Dünya İşleri (1947), Hacivatın Karısı (1955), Ases (1960), Kikirikname (1961), Haydar Haydar (1972), Köçekçeler (toplu şiirler, 1980), Bütün Şiirleri (toplu sürter, 1986), Varduman (1993), Yalelli (1994), Rumba da Rumba (1995), Yaşama Sevinci (1995), İnce Donanma (1995), Çarleston (1996), Baş ve Ayak (1997),  Sevdim Seni Ey İnsan (1997), Seçme Şiirler (1997), Nardenk (1998). 

ROMAN: Dört Köşeli Üçgen (1961).

TARİH (Salah Bey Tarihi): Kahveler Kitabı (1975), Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu (1976), Boğaziçi Şıngır Mıngır (1979), Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi (1982), İstanbul-Paris (1983).

GÜNLÜK: Günlük (1955), Kuşları Örtünmek  (1972-75 notları, 1976), Hacivat Günlüğü (Günlük ve Kuşları Örtünmek birlikte, 1982), Yaşlılık Günlüğü (1986), Aynalar Günlüğü (1986-88 yılı notları, 1988), Bay Sessizlik (1989 yılı notlan, 1990), Nezleli Karga (1990 yılı notları, 1991), Yalnızlığın Fırınlanmış Kokusu (1991 yılı notları, 1992), Papağanname (1995), Yanlış Parmak (1996).

DENEME: Şiirin İlkeleri (1952), Sen Beni Sev (edebiyat üzerine konuşmalar, 1957), Kendimle Konuşmalar (1969), Kurutulmuş Felsefe Bahçesi (1979), Paf ve Puf (1982), Şiir ve Cinayet (1975), Halley Kimi Kurtarır (1981), Amerikalı Tolstoy (1983), Yapıştırma Bıyık (1985), Bir Zavallı Sarı At (1985), Şişedeki Zenci (1986), Asansör (1987), Kediler (1988), Seyirci Sahneye Çıkıyor (1989), Hafiyeler Önde Gider (1991), Gandhi ya da Hint Kirazının Gölgesinde (1993), Gece Mavisi (1994), Şiirin İlkeleri (Şiirin İlkeleri, Sen Beni Sev, Seyirci Sahneye Çıkıyor adlı kitaplarının birlikte basımı, 2001), 1001 Gece Denemeleri (2003).

İNCELEME: Fransız Resminde İzlenimcilik (1967), Seçmeler: Goethe (1972).

DERLEME: Rüştü Onur:  Şiirleri-Yazıları-Kendisi İçin Yazılanlar (1956).

MEKTUP: Geceyarısı Mektupları (1991).

ÇEVİRİ: Baragan'ın Devedikenleri (P. Istrati’den, 1943), Vahşi Kız (J. Anouilh’ten, O. Akbal ile, 1951),  Morbacka (Selma Lagerlöf’ten Behçet Necatigil ile, 1952), Bir Kalbin Ölümü ve Mürebbiye (S. Zweig’den, 1954), Genç Bir Şaire Öğütler (M. Jacob’dan, 1961), Clerambard (M. Ayme’den, 1963), Hizmetçiler (j. Genet’den, 1964), Chaillofdaki Deli (J. Giraııdoux’dan  F. Baldaş ile, 1965), Kötülük Kol Geziyor (J. Audiberti’den, 1965), Bütün Gün Ağaçlarda (Marguerite Duras’dan, 1966), Bütün Gün Ağaçlarda (M. Duras’dan, 1967).

Ayrıca basıma hazır çeşitli türlerde eserleri ve basılmış on üç oyun çevirisi vardır.

KAYNAKÇA: Fahir Onger / Bugünkü Şiirimiz (1946), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (1960), Suut Kemal Yetkin- Sıdıka Arıkan/ Örnekleriyle Türk ve Batı Edebiyatı I-II-III (1961), Oktay Akbal / Şair Dostlarım (1964), Kemal Demiray / Edebiyatta Türler (1971), Muzaffer Buyrukçu / Salâh Birsel Üstüne (Türk Dili, Nisan 1971), Mehmet Kaplan / Cumhuriyet Devri Türk Şiiri (1973), Behçet Necatigil / Edebiyatımızda Eserler Sözlüğü (1973), Ahmet Köklügiller-İ. Minnetoğlu / Şair ve Yazarlarımız Nasıl Yazıyorlar (1974), Seyit Kemal Karaalioğlu / Resimli Türk Edebiyatçıları Sözlüğü (1974), Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977), Mehmet Kaplan/ Edebiyatımızın İçinden (1978), Füsun Akatlı / Niçin Diyalektik (1977) - Yaz Başına Neler Gelir (1980), Türker Acaroğlu / Ozanlar ve Yazarlar (1981), Doğan Hızlan / Yazılı İlişkiler (1983), Recep Bilginer / İnsan Bir Düşüncedir (1983), Ferit Edgü / Türk Mizahı ve Hicvi (1983), Hüseyin Akan / Şairlerin Elyazılarıyla Şiir Albümü (1984), İncila Özhan- Adnan Binyazar / Türkçe Dil ve Okuma Kitabı (1985), Atilla Özkırımlı / Türk Edebiyatı Ansiklopedisi (1985) - Türk Dili ve Edebiyatı-Çağdaş Türk Edebiyatı (1991) - O Güzel İnsanlar (1998), Sennur Sezer / Vurun Gençlere Vurun (Dönemeç, 1987), Şükran Kurdakul / Çağdaş Türk Edebiyatı: Cumhuriyet Dönemi (1987), Enis Batur / Kara Mizah Antolojisi (1987), Yaşar Aksoy / Karşıyaka ve Kaf Sin Kaf Tarihi (1988), Muzaffer Uyguner / Salah Birsel (1990), Mahir Ünlü-Ömer Özcan / 20. Yüzyıl Türk Edebiyatı (1990), Nurer Uğurlu / Türk Dili ve Edebiyatı (1990), Emin Özdemir / Türk Dili ve Edebiyatı: Yazın Türleri (1991), - Metin İnceleme (1991), Muzaffer Uyguner / Salâh Birsel (1991), C. Koyuncu / Söyleşi (Cumhuriyet Kitap, 30.12.1993), Evren Erem - Hulki Aktunç - Sezai Sarıoğlu -Yücel Kayıran / Sombahar Özel Bölüm (Mayıs-Haziran 1995), Bir Usta Bir Dünya: Salâh Birsel (Yapı Kredi Kültür Merkezi sergi katalogu, 1995), Feridun Andaç / Aydınlanmanın İşığında Sanat İnsanlarımız: Salâh Birsel (1997), Abdullah Rıza Ergüven / Ases’ten Çarleston’a Salah Birsel (Türk Dili Dergisi, Ocak-Şubat 1997), Adnan Binyazar / Salah Birsel’in Denemeleri - Şiirin İlkeleri (Ozanlar Yazarlar Kitaplar, 1998), Şükran Kurdakul / Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (6.basım, 1999), İhsan Işık / Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi (2007, 2009), Mehmet Nuri Yardım / Edebiyatımızın Güleryüzü (2002), Muzaffer Buyrukçu / Salâh Bey Tarihi Yeniden Yayımlanıyor - Kahveler Kitabı (Cumhuriyet Kitap, 2.5.2002), Ulus Fatih / Salâh Birsel'in "Salâh Bey Tarihi"nin İlk Kitabı Kahveler Kitabı (Cumhuriyet Kitap,.8.8.2002), Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu: Salâh Bey Tarihi-2 (Cumhuriyet Kitap, 31.10.2002), Feridun Andaç / Salâh Bey Tarihi (Radikal Kitap, 10.11.2002), Mehmet Nuri Yardım / Yazar Olacak Çocuklar (2004).

SEVDALI SES

Kaç defa İstanbul oldunuz siz adamakıllı

Sevdalardan gidip geldiniz ne vakit

Yalnızsanız yalnızlığınızda kalın amanın

Kaç defa Ases oldunuz siz sabahlardan

 

Ne vakit köprülerden geçtiniz siz amanın

Kaç defa yanıp söndünüz gençliklerden

Bitkinseniz bitkinliğinizde kalın tastamam

Kaç defa esmer oldunuz siz ikindilerden

 

Sizin saçlarınız elleriniz kaç Ases

Âşıksanız âşıklığınızda kalın amanın

Siz ne vakit uzunsunuz adamakıllı

Kaç defa İstanbul oldunuz siz akşamlardan

 

 

 

SUZ-İ DİLARA

Ben yaşın on sekizinde

Delilikler divanelikler ettim

Fındık fıstık yükledim şileplere

Çımacılarla gün kavşağına gittim

 

Senin bildiğin işler

Benim bildiğim işler değildi

Ben her Tanrının günü

Kırlarda gezindim

 

Ben yağmur sularıyla yaşadım oluklarda

Toprağın içine geçtim

Dört mevsim kapında ben

Ağaç gibi bekledim

 

Bendim nehirden su taşıyan

Odun yaran ormanda

Islık çalarak şehre

Üzümcülerle giren bendim

 

ŞİİRLER ŞİİRİ

Yazdığım şiirler içinde benim

Bir tanesi öyle içten öyle güzel

Jale mutlak siz de beğenirsiniz

Bir yeri var hele bütün yazılanlara bedel

 

Sizsiniz Jale o satırlarda adı geçen

Beyhan sizsiniz Güzin siz

Siz eskiden benim şiirlerime

Hep birden girerdiniz

 

Siz ki keskin kokuydunuz dünyadan

Yeşildiniz parlaktınız tizdiniz

Siz aşkın kuvvetiydiniz

On sekizinde ve baharda

SALAH BİRSEL

SALAH BİRSEL

 

Mustafa Namık DENER

 

İnce zeka yetenek

Koltuk altında gırgır

Şıngır mıngır ederek

Boğaziçi’nde rüzgarladı

Işıl ışıl dalgalar

Toplumsal hem kişisel

 

Orada

İşte

Bakın

Dalganın arkasında

Işık içinde Bir-Sel

 

Saygılım Salah bey nerelerdesin

Bostancı İstasyon Kahvesi’nde

Şiirin gölgesinde

Ya da yergilerdesin

Yergiler

Tüm evrene

Havaya

Suya

Yere

 

Fransızca hocam Salah

Sanırım olmaz iflah

Kızdırmıştır ilahları bir kere

Haklıdır

Şakadan anlamaz bu ilahlar

Oysa şakalarında gerçek saklıdır

 

Eleştiri uzak dursun Hocam’dan

Yazınsal dokunulmazlığı vardır

Onaylıdır iki komşu ülkeden

Yazaristan ve Ozanistan tuğralıdır

Yazar: Mustafa Namık DENER

İLGİLİ BİYOGRAFİLER

Devamını Gör