Sabahattin Ali

KAĞNI - SES. Sabahattin Ali. Varlık Yayınevi, İstanbul. 1965. 244 s, 6 lira.

Türk toplumcu-gerçekçiliğinin ısıl anlamıyla kurucusudur Sabahattin Ali. Kendisinden önce, Nabizade Nâzım’dan başlayıp gelişen gerçekçilik akımı, çoğu yazarda (örneğin Halit Ziya, Mehmet Rauf’da) temelde, düşüncede idealist-romantik kaynaklardan beslenir; öte yandan yapıtlar burjuva duyuşuyla, düşüncesinin sınırlarını aşmazlar; çağları içinde ileridirler, ama çoğunluğun sorunu değildir ele aldıkları konular; burjuvaziyi savunmazlar, ama onu toplumcu öğretimin açısından eleştirmiş de değillerdir; Halit Ziya’nın “Kırık Hayatlar”ını  bir yana koymalı, bu romanın ilerici bir yorumu yapılabilir; ama onlarda da, Yakup Kadri vb, gibi “milli edebiyat” akımı içindeki yazarlarda da gerçekçilik toplumcu düşüncenin ortasında yerleşmez. Sabahattin Ali’deki gerçekçilik, toplumcu düşünce gibi, gerçeği kavramakta bütünsel bir düşünceden beslendiği için, onun yapıtları, etkileyici, bir şeyleri değiştirici, okuyucuyu köklü algılara sürükleyicidir.

Toplumcu düşünceyi kendine dayanak yapmak isteyen bütün yapıtların bu özelliklere vardıklarım söylemiyorum tabii. Toplumcu düşünceden beslenip de şematizme düşmüş, yada onu yanlış yorumlamış etkileyici gücü olmayan yapıtlar pek çoktur. Yada toplumcu düşüncenin pek “basitleştirilmesine” bol bol rastladık. Sabahattin Ali’nin yazdıklarında toplumcu düşünce, yazarın duyuşuyla, yapıtını biçimlendirişini kendiliğinden destekliyor; yapıtın sanatsal kuruluşuyla özdeşleşiyor, aynı oluyor. Bu onun yazarlık gücüyle ilgili bir sorundur, ama kişiliğiyle ilgili özekliklerin de payı vardır bunda: o büyük şehirde yetişmiş, öte yandan batı kültürünün de bir bölümünü tanımış bir aydın olarak bunu başardı; toplumcu düşünce bütün duyuşuna, duyuşunu biçimlendirişine, bu duyuşla davranışına yerleşmişti.

Toplumcu-gerçekçi yapıtların şematizme düşme sakıncası olduğu gibi; Türk edebiyatında bir de toplumcu-gerçekçi roman-hikaye ortaya koymak isteğini taşıyan bazı yazarların amaçlarından uzağa düştükleri, gerçekçi eğilimdeki romanlarının, hikayelerinin, istenildiği halde, toplumcu öğretiye uygun düşmeyen düşünceleri öne sürdükleri görüldü. Sabahattin Ali’nin — bir bölümü tasarı olarak kalmış — yapıtları için bu tehlikeler söz konusu değildir. Onda toplumcu düşüncenin oluşması, toplumcu duyuşun oluşmasıyla birliktedir; birbirinden ayrılmaz bunlar, biri ötekinden önce gelmez; böylece biçim sağlamlığına varmış yapıtları baştan sona eksiksiz olur.

Sabahattin Ali’nin ilk hikayelerini kapsayan Değirmen’de ortaya çıkan eğilimleri Kağnı-Ses adlı kitabını dolduran hikayelerde de görülüyor. Bu hikayeler içinde de güçlüleri ile daha az güçlüleri (küçük hikaye yazmanın kendiliğinden bir sonucu bu); kusursuz bir biçime erişmişleri var.

“Sevgi” tema’sı saf biçimiyle Ses’de yer alan “Köstence Güzellik Kraliçesi” adlı son hikâyede Berlin’de geçen bir konu içinde anlatılır. Hikayenin anlatıcısı, Berlin’de bir gazinoda tanıdığı, kendisine ilk bakışta biraz tuhaf görünen bir adamla, eskiden Köstence’de güzellik kraliçesi seçilmiş bir kadının garip, inatçı, hırçın ama derin ilişkileri içinde temasını ortaya çıkarır. “Sevgi” en tutkulu, en saf biçimindedir bu hikayede, ama derin bir “muğber oluş” biçimine dönüşmüştür; bu muğber oluş da bütün hayatın kasıtlı olarak yıkılmasını beraberinde getirmiştir. Kuşkusuz Sabahattin Ali duygusal sevgiyi — bütün içerdiği şeylerle birlikte — iyice tanımaktadır. Sabahattin Ali’deki sevgi duygusu için, karışık olmayan, çok güçlü, doğasına uygun, açık bir sevgi duygusudur demiştim. Birçok yerli yazarın tanımadığı, belki dokunulmaz saydığı kadın iç yaşamasına da değer verilmektedir; kadınla birlikte yaşanmaktadır ve yapısı kapitalist olan bir toplumun getirdiği yabancılaştırmalar bu insancıl saf duyguyla — hiçbir küçüklük duygusuna düşülmeksizin ve karşısındaki varlık eşyalaştırılmaksızın — aşılmak istenmektedir.

“Köstence Güzellik Kraliçesi”ndeki “muğber oluş” derin duygusal sevgiyi yaşatır. Ama Anadolu’nun gerçeği başka? Suç işlediğinden saklanan kocasını aramaya gelen jandarmalarca saldırılan köylü kadın Emine, kocasına olayı duyurmadan namus duygusu yüzünden kendini öldürecektir. (“Sıcak Su” hikayesi)

Cumhuriyet dönemi burjuva aydınıyla bir çobanın karşılıklı durumlarını ele alan “Köpek” hikayesi de sözde halkçılık söylevlerine kapılmış, okumuş, kentli kişinin, Anadolu’daki çoban karşısında kapıldığı suç karmaşasını çok etkili bir biçimde ortaya çıkarmaktadır. Devlet örgütünü ele geçiren eski dönem artığı okumuş burjuva sınıfı kökü cumhuriyetten öncelere dayanan burjuvalaşma eğilimlerini devleti araç yaparak geliştirmeye girişirler. Köylünün durumunda da önemli bir değişiklik olmadığı, hattâ vergi yükünün daha da arttığı ortaya konulmuş gerçeklerdir. Çeşitli zorlamalara uğrayan ekonomik politikanın asıl gelişme çizgisi kapitalist büyüme yolunda olacaktır. Bu gelişme ortasında sözde kalan halkçılık anlayışının, kendine yaraşır biçimde etkisinde kalan, yeni türemiş burjuva aydını, ıssız Anadolu’daki çoban karşısında düştüğü suçluluk karmaşasının doğurduğu öfkeye kapılacaktır.

Ses’in içinde yer alan beş hikayenin en önemlileri bunlar; bu hikayeler

Sabahattin Ali’nin temel eğilimlerini sürdürüyorlar: “Köpek”, “Sıcak Su”,

“Köstence Güzellik Kraliçesi”. Öteki iki hikaye daha klasik anlatımlı, daha az

derinlik taşıyan hikâyelerdir: “Ses” ile “Mehtaplı Bir Gece”.

Ses’deki hikayelerden söz etmeyi öne aldım; Değirmen’deki temel eğilimlerin devamıydı bu hikayeler. Kağnı’da da bu eğilimler var:

“Kağnı” hikâyesi, devletle, jandarma yoluyla, köylünün ilişkisini; köyün iç yaşamasını yırtan ilişkisini anlatıyor; devlet, jandarma, adliye bu isimsiz insanların sorunlarını çözümlemiyor; o gene salt bir gölge olarak bu topraklar üzerinde yaşayacaktır, kağnıya yerleştirilen kokuşan kadavra bu trajiği sürüklemektedir. “Kamyon” hikayesi de aynı yolda, yoksulluk, işsizlik, cahillik, topluma rasgele girmiş makine karşısında yenik düşüşü anlatıyor.

“Kafa Kâğıdı” da devletle köylünün ilişkisini ele alıyor: köylünün hizmetinde bir devlet midir bu? köylünün durumuyla, devletin isterleri arasında bir uyuşma yok, hatta saçmalığa varacak kadar gülünç.

“Bir Şaka”, “Duvar” hapishane anılarıyla, hapishanede anlatılanlarla ilgili. Gerçekten, Türk edebiyatında büyük bir yer tutuyor hapishane.

“Pazarcı” hikayesi Sabahattin Ali’nin en iyi hikayelerinden değil ama; yereysel betimlemelerle dolu bir hikaye, Türk toplumunun o yıllardaki ekonomik yapısıyla ilgili birtakım gerçekleri de ortaya çıkarıveriyor: cephede bu yurt için çarpışmış insanların, eski subayların, bu ekonomik yapı içinde düştükleri kötü durum, bilinçlendirici niteliktedir.

“Apartman”, “Arabalar Beş Kuruşa” adlı hikayeler etkileyici, iyice insancıl hikayeler, ama Sabahattin Ali’nin biçim mükemmelliğine varmış hikayeleri yanında bir ölçüde taslak halinde kalıyorlar. “Fikir Arkadaşı” toplumumuzda pek çok bulunan, bugün de yaşayan, küçük çıkarları ardında olan, karmaşalı, ezilmiş, iki yüzlü tipi ortaya çıkarıyor. “Düşman” şematik bir hikaye, “Bir İskandil”se belge niteliğini taşıyor. Anadolu’daki birçok aydının durumunu bütün gerçekliğiyle ortaya koyuyor.

Kağnı’da yer alan “Gramofon Avrat”la, “Arap Hayri” Anadolu’ya özgü fuhuş içinde, insancıl durumları ve saf aşkı konu ediniyor. İyice kendine özgü, başarılı, özgün hikayeler bunlar. Sabahattin Ali’nin en güzel hikayelerini yaratan konulardan biridir bu konu. Sabahattin Ali, Anadolu insanına özgü kadın yoksunluğundan doğma kadın özleyişini, sefahat eğilimini apaçık görmüştü. Bozulmuş durumuyla yaşanan fuhuş, asıl en önemlisi ezilmiş kişilerin duyduğu kadın özlemi, ekonomik yapıya yapışık sefaletiyle ortaya çıkar bu hikayelerde. Sabahattin Ali, yaşanan hayat içinde gündelik hayat içinde — her şeyi, gündelik hayatın temel belirleyenlerini (ekonomik yapıyı, aşk hayatını, cinselliği) yozlaşmışlığı içinde görmüştü. O gündelik hayatı eleştirirken — asıl biçimiyle insanı — gördüğü gibi (yapıtlarının geniş insancıllığı burdan doğuyor) yabancılaşmış, yada yozlaşmış insanı anlatırken de onun ardındaki temel yabancılaştırma öğelerini de (ekonomik yapıyı, egemen güçlerin elindeki devleti, vb.) bütün açıklığıyla görmüştü.

Nâzım Hikmet’le Sabahattin Ali yaşadıkları çağda varolan güçlü bit toplumcu örgütün  ürünü müdürler? Değillerdir. Böylesine toplumcu bir örgüt yoktu ortada. Toplumcu çevrelerse onları besleyecek düşünce gücünü ellerinde tutmuyorlardı; bu yazarlar edebiyat adamı oldukları gibi toplumcu davranışın yaratıcıları, itici güçleriydiler aynı zamanda. Toplumcu çevre, bu çeşit yazarlardan etkinlik gücünü aldığı halde, dışına itmeye çalışmıştır onları. Şimdi durum daha aydınlık görünüyor, onların yapıtları kaldı bugüne, öteki alanların sözcüsü toplumcularsa bir yapıt koyamadılar ortaya.

Yeni Dergi (Temmuz 1966, sayı: 22)

(…) Kasabalarımızın üzerine yazarın görüş ve değerlendirmeleri, gerek öğretmenliği gerek çocukluğu yıllarında tanıdığı yerler dolayısıyla, gözlem mahsulüdürler. Yazar kasabaların toplumsal yapısını yakınen tanımaktadır. Bunu en çok (Kuyucaklı Yusuf) da işler. Kazanın aydın kesimi; kaymakam, savcı, muallimler, (Komiki Şehir) de geniş bir şekilde canlandırılmaktadırlar. Bu sayılanlara bir önceki «Aydın-Yarı aydın» bölümünde değinmiştik. Kasabalarımızda ayrıca üzerinde durulmaya değer olan, bir başka konu da —Eşraf—meselesidir. S. Ali bu konu üzerinde epeyce ayrıntılı bilgi vermektedir.

Osmanlı toprak düzenin yozlaşmış kalıntıları üzerinde yükselen ve devletin murakabesinin zayıfladığı yıllarda para ve nüfuz zoru ile büyük topraklara ve geniş aile kuruluşları ile devlet dairelerinde yüksek mevkilere sahibolan «Eşraf», kasabanın hâkim sınıfıdır. Mücevher, para, bağ-bahçe, arazi ile donatılmış eşraf zümresi kasabalarda ve onlara bağlı köylerde dediğini dedik kılmış, hükmünü yıllar yılı yürütmüştür. Yine bu zümre, Anadolu Hareketi ve sonrası yıllarda «Ayan» olarak hükümeti temsil makamında hatırı sayılır bir yeri olmuş, böylece sırtını sağlamlaştırmıştır,

“Çocukluğundan beri bu bitmez tükenmez dertlerden ziyade, onu hayrete düşüren başka bir şey vardı: Bu ne sonu gelmez tarla, bağ, ev, zeytinlik ve beşibiyerdeydi! Nesilden nesile değişen zamanın değirmeninde, bu servetler bir türlü bitmek bilmiyordu. Borçlar alınıp verilir, tarlalar satılır veya alınırken, eskilerini aratmayan düğünlerle kızlar gelin ediliyor, akraba düğünleri için kenardan köşeden elmas küpeler, inci gerdanlıklar bulunup çıkarılıyordu.” (İçimizdeki Şeytan)

(Kuyucaklı Yusuf) un Şakir'i, bu ailelerin tipik bir ferdidir. Para ve nüfuzuna dayanarak kazada serserice sine bir hayat yaşayan bu eşraf çocukları, vakitlerini tamamen kumar, kadın, ve çeşitli süflî zevklere hasretmişlerdir. Kasaba bunlardan yaka silkmesine rağmen eli kolu bağlı durumdadır. Yazar eserinde, bu eşraf takımının karşısına bir köy çocuğu olan Yusuf'u çıkararak yılarca bu adamlara karşı boynu bükük duran köylüyü harekete çağırır. Gerçi romanın kuruluş ve gelişmesi pek o kadar bu neticeye yönelmemişse de Yusuf’da bu karakteri görmek mümkündür. Yusuf - Şakir çatışması da bu düşünceye yardım eder.

“Şakir'in kendisine benzeyenlerden ibaret bir partisi vardı. Ne candarma, ne hükümet bunlara karışamazdı. Çünkü parayı bolca oynatırlardı. Bu grubun ekseriyetini yaşlıca hovardalar teşkil ederdi. Bunlar paralarım şurada burada yiyip bitirdikten sonra, şimdi bu husustaki şöhret ve tecrübelerinden ve aralarına yeni katılan, daha ellerinde yiyecek paraları bulunan delikanlıların rehavetlerinden istifade edip geçiniyorlardı......

“Bunların, aileleri arasında çok şiddetli nüfuzları vardı. Hepsi şehrin eski ve itibarlı ailelerinden oldukları için bugün kibar düşkünü bile olsalar eski nüfuslarını devam: ettirmek isterler, bunda bir dereceye kadar muvaffak olurlardı. Çünkü herkesin aklında hâlâ falancanın ablasının düğünündeki azamet, filanca bayramda, falancanın yaptığı muazzam eğlence yaşardı. Yaşlıca kadınlar bu düşkün eşraf konaklarından birine gittiler mi, orada eski âlemleri, merhum ağanın hayalini tekrar görür gibi olurlar. Ve hiçbir şeyin değişmediğini zannederlerdi. Bunların nazarında kızlara bulunacak en iyi ve münasip koca, gene bu eşraf züğürdü serseriler bu müflis ayyaşlardı. Hovardalıklarından, daha ziyade mazur gören bir teessüfle bahsederler, —biraz yaşlanınca uslanırlar, ne diyeceksin delikanlılık derlerdi.........Fa kat bu delikanlıların çoğunun yaşı kırkı aşkındı. Şehrin en iyi aileleri arasında bile, bunların istedikleri zaman alamayacakları kız yoktu. Âdeta bütün eşraf aileleri arasında ezelden beri değişmez bir mukavele vardı ve buna haricî şeklin değişmesine, vaziyetin tamamen başka olmasına rağmen daima riayet ediliyordu. Bunun için bunların herhangi bir talebini reddetmek akla gelmez ve onbeş - onalti yaşlarındaki temiz güzel kızcağızlar, bu saçı kırarmaya başlamış, manen ve maddeten çürümüş, on parasız sefihlerin kucağına atılırdı. Ekserisi pis birtakım hastalıklarla malûl olan bu heriflerin evleri bundan sonra, dışardan pek belli olamayan ve şiddetle saklanan facialar yuvası olurdu.........

“Bunlar şehirdeki nüfuzlarının bir kısmını da, kendileri gibi iflas etmeyip akıllı davranarak mevkilerini sağlamlaştırmış akrabalara borçluydular. Kimisi belediye reisi kimisi fabrikatör olan bu adamlar, bu kopuk akrabaları ile pek yakından temasa gelmek istemezlerse de, evdeki kadınların tesiri ile birçok ehemmiyetli vakalarda onları müdafaaya mecbur olurlardı. Çünkü yakarıları böyle bir serserinin kardeşi yahut kardeşleri böyle bir serserinin karısı idi ve aile düşünceleri, akrabalık rabıtaları bilhassa kadınlar arasında şiddetle gözetilen meselelerdi.” (Kuyucaklı Yusuf)

Kazalarının monoton hayatına renk getiren günler o kadar azdır ki, bu günlerin kasabanın her sınıftan halkına olan tesirleri çok fazla olmaktadır. Yazar, «Arap Hayri» de kasabaya gelen bir tiyatro kumpanyasının temsillerine karşı halkın tepkisini ve yargılarını gözlemlere dayanarak anlatıyor. Birkaç cümle ile verilmeye çalışılan halkın davranışları her ne kadar derinlik arzetmiyorsa da, o yıllarda Anadolu kasabalarının dışarıdan gelen kurumlara karşı almış oldukları tutum, ortaya kalın çizgilerle konulmaktadır.

“Perde açıldığı zaman gazino tekmeler ve alkışlar dan yıkılacak gibi sarsılıyor ve herkes kendine göre tutkunluğunu gösteriyordu. Sarhoş bir saraç çırağı ağlıyor, bir nüfuzlu zat, otelci ile hususî konuşmalara giriyor; istihkam taburunda ihtiyat zabitliği yapan bir edebiyat mualliminin gözlüğü buğulanarak başka dünyalarda dolaşıyor ve kulağından kafasına bir şurup gibi akan bu halk şarkılarına, kalbinin avuçlarını uzatıyordu.” (Arap Hayri)

“Çınarlı çeşmede su dolduran kadınlar, testilerin üs tüne oturarak biri gitmeden biri gelen bu tiyatrolara beddua ettiler.” (Komiki Şehir)

Kasabalarda geçim yolu genellikle erkeklerin esnaflık, ticaret, küçük memurluklar ve zanaatkârlıklarıyla, kadınların yürüttüğü bağ bahçe ve tarla işlerine dayanır. Bu, küçük toprak sahiplerinin durumudur. Eşraf ise işlerini adamları, ırgat ve ortakçıları ile yürütür. Büyük toprakları, birikmiş paraları, geniş ticarî işletmeleri ile rahat bir hayat sürerler. Kadınların büyük çoğunluğu tarla ve bahçe işleriyle yıprandıklarından; vakitlerini oturup konuşmak, kumar, içki peşinde koşmakla geçiren kocalarını tatmin edemezler. Daha doğrusu dışar lak bir yaşama sürdüren bu erkekler dışarıdan gelen yeni tiplere, özellikle orta malı kadınlara karşı fazla hassasiyet gösterirler. S. Ali'nin Hikâyelerinde, düğünlerde bağlarda, içki -âlemlerinde oynatılan, dağa kaldırılan genel kadınların dramatik serüvenlerine çokça rastlanır. Kasaba erkeklerince bu kadınlar, fazla özellik arzetmiyen alışılmış tiplerdir. Bu açıdan, tiyatro kumpanyaları ile dolaşan kadınlara bir başka aç gözlülükle bakarlar. Bu yüzden, her sınıftan halk kasabaya yeni gelen bir tiyatro, kumpanyasını büyük bir ilgi ile takip eder; paralı parasız herkes hanendelere, dansözlere kapılıp onlardan faydalanmaya, ucuz maceralar yaşamaya çalışır. Bu tutkuların neticesi çoğu kez kasaba ailelerinin geçimsizliğine, fakir düşmelerine, boşanma vakalarına kadar varır. Kasaba kadınları ise kocalarını, yörenin genel kadınlarındansa bu dışarıdan gelme kadınlara karşı şiddetle kıskanırlar. Buna sebeb olarak erkeklerin bazen bu kadınların peşine takılarak ailelerini terkedip gittikleri gösterilebilir.

(Mustafa Kutlu-Sabahattin Ali, tsz.)

Hayatı ve Ölümü

Sabahattin Ali, 25 Şubat 1907’de Yunanistan’ın Trakya kesiminde eski bir Osmanlı şehri olan Gümülcine sancağına bağlı Eğridere kazasında doğdu. Baba tarafından ailesi aslen Trabzon Ofludur. Piyade yüzbaşısı olan babasının görevi ve kendi işi dolayısıyla hayatı Ege ve Orta Anadolu’nun çeşitli şehir ve kasabaları ile İstanbul ve Ankara’da geçti. Askerî okula gitmek istiyordu fakat o yıl askerî okullar öğrenci almadığı için Balıkesir Dârülmuallimînine girdi ama okulunu İstanbul’da tamamlayabildi. Millî Eğitim Bakanlığının imtihanını kazanarak Almanya’ya gitti ancak öğrenimini bitiremeden yurda döndü. Çeşitli okullarda Almanca öğretmenliği yaptı. Atatürk’ü hicvettiği gerekçesiyle ve diğer bazı yazılarından dolayı hüküm giyip ceza evine girdi. Almanya’dayken Batı edebiyatının bazı önemli yazarlarını okuma imkânı buldu. Nâzım Hikmet’le tanıştı. Gazeteciliğe başladı, Aziz Nesin ve Rıfat Ilgaz’la birlikte siyasî mizah gazetesi çıkardı. Bir ara Millî Eğitim Bakanlığında memurluk ve Musiki Muallim Mektebinde Türkçe öğretmenliği yaptı. Almancadan çevirileri bulunan Sabahattin Ali, siyasî yazıları sebebiyle sürekli kovuşturmaya uğradı. Sırça Köşk adlı kitabı, Tek Parti Döneminde Bakanlar Kurulu Kararıyla toplatıldı. Kısa bir süre de olsa kamyon satın alarak nakliyeciliğe başladı. 2 Nisan 1948’de Kırklareli’nde Bulgaristan sınırından yurt dışına çıkmak isterken kendisine kılavuzluk eden kimse tarafından veya yakalandıktan sonra karakoldaki işkence esnasında öldürüldü ve ölümü hâlâ faili meçhul bir cinayet olarak aydınlatılmayı beklemektedir.

Şiirleri

Sabahattin Ali, her şeyden önce bir hikâye yazarıdır. Şiir, oyun, masal ve roman denemeleri bu gerçeği değiştirmez. Esasında hikâye dışındaki türler, bir çeşit onun hikâyeyi arama çabası sayılır.

Sabahattin Ali, edebiyata şiirle giriş yapar. İlk önce şiir kitabı yayımlanır. Şiiri, biçim, üslûp ve mısra tekniğine bakıldığında çağında yazılan şiirin etrafında dolandığı ama hiçbir anlayışta karar kılamadığını gösterir. Şiirleri, halk şiirinin ses ve söyleyiş özelliklerinden, divan şiirinin bazı biçimsel tecrübelerinden, hece şiirinin yeni arayışlarından, Nâzım Hikmet tarzı serbest şiirin mısra tekniklerinden; fabldan, lirikten ve epikten çok hızlı ama kararsız, istikrarsız ve yüzeysel izler taşır. Bütün bunlar onun bir arayış içinde olduğunu, hikâye yazmaya başladığında ise aradığının hikâye olduğunu ortaya koyar. O, her şeyden önce sözü olan ve anlatmak isteyen bir yazardır. Ona göre buna en uygun tür de kuşkusuz hikâyedir.

Şiirleri arasında bestelenmiş ve unutulmaz olanları vardır. İsyankâr ve gür sesli bir şairdir o. Bir ayağı halk şiirinde, bir ayağı Nâzım Hikmet ile Ahmed Arif arasında bir yerdedir. Ne var ki şiiri kısa solukludur. Çünkü anlatıma daha yatkın olan dili, şiiri sürdürmeye elverişli değildir.

Göklerde kartal gibiydim,

Kanatlarımdan vuruldum;

Mor çiçekli dal gibiydim,

Bahar vaktinde kırıldım.

Yâr olmadı bana devir,

Her günüm bir başka zehir;

Hapishanelerde demir

Parmaklıklara sarıldım.

Coşkundum pınarlar gibi,

Sarhoştum rüzgârlar gibi;

İhtiyar çınarlar gibi

Bir gün içinde devrildim.

Ekmeğim bahtımdan katı,

Bahtım düşmanımdan kötü;

Böyle kepaze hayatı

Sürüklemekten yoruldum.

Kimseye soramadığım,

Doyunca saramadığım,

Görmesem duramadığım

Nazlı yârimden ayrıldım.

(Hapishane Şarkısı I)

Sabahattin Ali’nin şiirleri bütün eserleri içinde elbette anlamlı ve değerlidir. Çünkü bir hikâye yazarı olarak başarısının izleri şiirinde görülür. Şiirleri; yazarlık hayatında bir ilk durak, bir arka bahçe hükmündedir. Dolayısıyla şiirini, hikâyesini besleyen bir damar olarak değerlendirmek gerekir. Hikâyelerindeki derin ve etkili anlatım, büyük ölçüde şiir tecrübesinden kaynaklanır. Şiiri edebî bir tür olarak sürdürmese de o, hikâyelerinde bir duyarlık olarak varlığını alttan alta her zaman hissettirir. Neticede bu duyarlık, hikâyelerinin anlatımını zenginleştirir ve edebî tadını artırır.

Hikâyeleri

Sabahattin Ali, toplumcu gerçekçi yeni Anadoluculuk anlayışının hikâyede ilk örneklerini veren bir yazardır. Giderek köy edebiyatına ve ardından toplumcu gerçekçi sosyalist edebiyata evrilen bu anlayış, Sabahattin Ali’nin örnekliğini kolay kolay eskitemez. O, halk duyarlığını, toplumun ihmal edilen veya görmezden gelinen kesimlerini geleneksel halk edebiyatından yararlanarak onların diliyle anlatır. Salt ideolojik kaygıyla hareket etmez. Toplumcu gerçekçi sosyalist edebiyat, Sabahattin Ali’yi izleyerek yola çıkar ancak ideolojik kaygıyı gözettiğinden halk duyarlığından uzaklaşarak militan/ideolojik duyarlığa teslim olur. Bu defa halk edebiyatı yerine dünya sosyalist edebiyatının örneklerinden yararlanarak daha “yabancı” bir dil oluşturur. Bu da ayrı bir şey olur ve Sabahattin Ali; önemini, örnekliğini ve yeni nesillerin ilgisini çekmeyi sürdürür.

Sabahattin Ali, hikâyelerinde yoksul, kimsesiz, gariban, hasta, suçlu, mahkûm vb. küçük insanların yani toplumun “öteki” ve çevrede kalan insanlarının hayatlarını anlatır. Hayata, hayatın gerçeklerine onların gözünden bakmaya çalışır. Olayların geçtiği yeri; köy, kasaba veya Anadolu’nun bir şehri, mekânı, eşya ve nesneleri olanca yalınlığıyla tasvir eder. Bu konuda bir ayrıntı ustası olduğunu peşinen söylemek gerekir. İyi ve sağlam bir gözlemcidir. Kendi yaşayıp gördüklerini anlattıklarına aktardığı da kesindir. Ceza evinde yatmayan bir kimse, mahkûmları onun gibi anlatamaz. Dili sadedir; hiçbir fikrin ön kabulleriyle hareket etmez. Anlattığı olayları zamanın ve kahramanlarının doğal diliyle anlatır. Esasında o, anlattıklarıyla çağının sosyal hayatına tam bir ayna tutmuş olur. İnsanların ruh dünyasını; acımasızlık ve merhametini, hayalleri ve korkularını, yalnızlık ve çaresizliğini en ince ayrıntısına kadar dile getirir. Böylece onun gerçekçiliği eleştirel bir duyarlık oluşturur. Bundan devlet, yöneticiler, aydınlar, toplumun burjuva kesimleri, ağalar vs. nasibini alır. Onun sosyal gerçekçiliği, çektiği insan ve toplum fotoğrafı kurulu düzene ve statükoya karşı derin bir tepkidir. Neticede değişimi, anlattıklarıyla kamçılayan bir yazardır o.

Sabahattin Ali’nin hikâyeleri ilginç ve tahmin edilemez bir sonla biter. Hikâyelerinin finaliyle okuyucuyu şaşırtır. Bu şekilde okuyucunun konuyu kendine göre sürdürmesini veya yeni bir kurgu üretmesini ve içinde bir fikrin uyanmasını amaçlar gibidir. Bu yönüyle de çağının hikâyecilerinden ayrılır. Hikâyelerinin mutlu veya mutsuz sonu yoktur. Hayatın içinden bir kesit sunar, ayna tuttuğu açı kapandığı yerde hikâye biter; böyle yapmakla yeni bir açıya, yeni bir devama kapı aralamış ve imkân sağlamış olur. Okuyucuyu bir noktaya odaklar; okuyucu, hikâye bitip hedeften ayrılınca ya başka bir açı ya da daha geniş bir açıya ihtiyaç hisseder. Böylece yazar okuyucusuna hayatın yalın ve soğuk/acımasız gerçeklerinden büyük ve bütün bir bakışı önermiş olur: Gerçekleri gör ve bakış açını büyüt, hayata duyarsız kalma!

Sabahattin Ali’nin hikâyeciliğine yöneltilebilecek en önemli ve temel eleştiri onun toplumun belli kesimlerini, çevrede kalan küçük parçasını veya sadece ana bünyenin dışındaki unsurlarını görmesi; fotoğrafın büyük kısmını; muhafazakâr, geleneklerine bağlı ve dindar kesimlerini es geçmesidir. Esasında bu, Cumhuriyet ideolojisinin köy ideali olan bir çeşit memleketçiliktir. Memleketçilik; Anadolu’yu görmek, gerçekliğini kavrayıp yansıtmak ve köylerden başlatılacak bir kalkınma hamlesini bütün yurda yaymaktır. Yeni kurulan devleti ve onun devrimlerini halka benimsetmek, lâik bir hayat tarzını egemen kılmaktır. Hâlbuki ana bünyeye mercek tutmuş olsaydı çok daha farklı, toplumun değişim ve dönüşümüne katkı sağlayan ve sosyolojik değeri daha işlevsel ürünler ortaya koymuş olurdu. Meselâ Anadolu insanına en azından Refik Halit Karay’ın baktığı yerden bakabilmeli ve bakış açısını daha geniş tutabilmeliydi. Elbette ele aldığı kitle ve kesimler de toplumun bir parçasıdır ve ana bünyeyle ortak özelliklere sahiptir ama yine de bütünün ağırlıklı kesimleri değildir. Yeri gelmişken söyleyelim: Sabahattin Ali sonrası Türk hikâyesi, toplumun ihmal edilmiş bu büyük kesimlerini Mustafa Kutlu ile görmeye başlamıştır. Bu bağlamda Mustafa Kutlu hikâyesinin Sabahattin Ali hikâyesiyle yakın bir akrabalığı olduğunu ve onun bıraktığı boşluğu doldurmaya çalıştığını söyleyebiliriz.

Sabahattin Ali’nin kitaplarında yer almayan ve sandığında bulunup sonradan yayımlanan, kendi el yazısıyla yazılmış ve 17 Haziran 1931 tarihini taşıyan “Bir Hakikatin Hikâyesi” adlı hikâyesi ile Konya’da çıkan Yeni Anadolu gazetesinde “Bir Kadın Dalaveresi” adıyla yayımlanan (8 Mayıs-21 Haziran 1932) ve Kağnı’da “Bir Skandal” adıyla yer alan hikâyesi, aynı konunun hemen hemen benzer bir olayla iki farklı anlatımıdır. Bu benzerlik bize onun beğenmediği bir hikâyeyi, konuyu heba etmeden yeniden yazdığını ancak hikâye ve romanlarına bir bütün olarak bakıldığında kelime hazinesinin sınırı, betimleme üslûbunun tekdüzeliği ve kurgu mantığının statikliği yirmi yıllık yazarlık hayatında kendini fazla yenileyemediğini, bir anlamda çoğalttığını ama sağlam yerden başladığı ve sağlam yere bastığı için bunların bir kusur olarak görülmediğini gösteriyor.

Bu arada hikâye ve romanlarındaki ufak tefek kelime ve ifade kusurlarını, kurgu zaaflarını da görmezden gelebiliriz. Meselâ Ses’te yer alan “Köpek” gibi zayıf kurgulu hikâyelerinde bile anlatım sıcaklığı sarar bizi. Kurgunun zayıflığına bakmayız; anlattığı hikâye alıp götürmüştür bizi. Hatta hikâye bittikten sonra biz konuyu sürdürmeye devam ederiz. Anlatımın havasından çıktığımızda ise bir şuur uyanışı yaşarız. İşte Sabahattin Ali’nin sanatı budur; estetik, duygusal ve düşünsel olanın harmanlanarak bilince dönüşmesi. Hiçbir unsuru diğerine feda etmez; her birini yerine ve ağırlığına göre ustaca kullanır.

Yine kitaplarında yer almayan ve sandığında bulunup sonradan yayımlanan, kendi el yazısıyla yazılmış “Çakıcı’nın İlk Kurşunu” adlı hikâyesinde Sultan II. Abdülhamid’e yönelik tarihsel gerçeklikten uzak haksız eleştiriler, biraz da dönemin resmî anlayışını yansıtmaktadır. Ayrımcılık içeren ve ideolojik bir kurgu ve söylemle yazılan bu hikâyeye kitaplarında yer vermemesi ise ilginç ve düşündürücüdür.

Öte yandan Sabahattin Ali, hikâye ve kitaplarına isim koymada başarılı bir yazar değildir. Kitaplarının isimlerini genellikle onların konu ve kahramanlarından seçer. Ancak bunlar, çoğu zaman anlattığı konuyu tam olarak yansıtmaz. Çarpıcı ve kuşatıcı olmayan, çağrışımsız, ilgisiz, gelişigüzel ve bazen tek kelimelik bu isimler, hikâye okunduktan sonra anlamsız hâle gelir. Bazen hikâye ismi olarak öne çıkardığı kahraman da başkahraman değildir. Dolayısıyla hikâye ve kitaplarına isim vermede özensiz bir yazardır.

Sabahattin Ali’nin hikâye kitapları içinde yer alan dört masalı vardır. İlginç birer denemedir bunlar. Yazar, geleneksel masal formunu sadeleştirerek toplumcu gerçekçi sanat anlayışına uygun çağdaş masallar yazar. Sosyal tema ve sorunları masal formu içinde hikâye üslûbuyla anlatır. Masallarının sayısının az olması ya da hikâyelerinin arasında kaynaması sebebiyle yeterince fark edilmemiş olabilirler. Oysa Sabahattin Ali’nin bu az sayıdaki masalları, modern Türk masalına öncülük edebilecek niteliklere sahiptir.

Romanları

Sabahattin Ali’nin romanları uzun birer hikâye gibidir. Hikâyeleri ile romanlarında aynı kurgu, aynı anlatım ve aynı üslûp egemendir. Aralarındaki fark; birinin kısa, diğerinin daha uzun ve detaylı oluşudur. Olayların geçtiği yerler, kahraman tipleri, yazarın bunlara yaklaşımı, doğrudan veya dolaylı içerdiği mesajlar hep aynıdır. Romanlarında anlattığı küçük insanların küçük ama gerçekçi dünyaları, hayal ve umutları, tutkuları, aşkları, yalnızlıkları, çaresizlikleri, kendine özgü gururları, karşılaştığı zorluklar, yaşadığı çelişkiler, uğradığı haksızlıklar ve bunlara tepkileri vs. onun anlatımıyla bir toplum fotoğrafına dönüşür. Tabiî bu fotoğraf, olumsuzlukları gösteren gerçekçi bir fotoğraftır.

Sabahattin Ali’nin toplumcu gerçekçiliği eleştirel bakışla nesnelleşir. Anlatırken sözünü esirgemez, taşı gediğine koyar ve kurulu düzeni açık açık eleştirir. Dolayısıyla bu yönü, yönetici kesimlerin pek hoşuna gitmez. Tek Parti Dönemi Türkiye’sini eleştiriye tâbi tuttuğu için dönemin sol iktidarları tarafından pek sevilmez. Hatta acımasız bir şekilde öldürülmesi, ölümünün aylar sonra basına yansıması ve hâlâ faili meçhul bir cinayet olarak kalması sıradan bir olay değildir. Bunu yıllar sonra neşredilen bazı hatıra kitaplarındaki çelişkili ifadelerden anlayabiliyoruz. Kuşkusuz Sabahattin Ali’nin katilleri Tek Parti Döneminin yöneticileri ve suç ortakları da gerçeği yıllarca ısrarla/inatla gizleyen bu yönetimin yandaşı yazar ve gazeteciler ile onun yakın arkadaşlarıdır. Sol çevreler, Sabahattin Ali konusunda anlaşılmaz bir şekilde ikiyüzlüdür. Hem mirasından sonuna kadar istifade etmeye ve onu sömürmeye çalışmışlar hem de ölüm sebebinin araştırılmasını hiçbir zaman kendilerine dert edinmemişlerdir. Öldürülmesi olayının o günkü gazetelere yansıma biçimleri ve arkadaş çevresinin yıllar sonra yayımlanan hatıralarındaki çelişkili anlatımları bu çevrelerin basitliğini göstermektedir. Evet, Sabahattin Ali’nin öldürülmesi olayında gerçek suçlular, katillerden ziyade zamanında bildiğini söylemeyenler ve sonraki yıllarda bilmiyormuş gibi davrananlardır. Bu hâdise sol çevreler için bir namus belgesi olarak tarihe geçmiştir.

Asım Bezirci, Fethi Naci, Berna Moran ve Ahmet Oktay gibi sol/sosyalist yazarlar, Sabahattin Ali’yi hikâye ve romanlarında “sınıf sorunu”na değinmediği gerekçesiyle eleştirir. Bu, onların kendi ideolojik şablonlarını Sabahattin Ali’ye giydirme isteğinden/çabasından başka bir şey değildir. Bu yazarlar, asıl görülmesi gerekeni yani onun Tek Parti Dönemi iktidarlarına yönelttiği eleştirileri, bunun onun hayatına maliyetini görmezler. Bizce asıl görülmesi gereken Sabahattin Ali’nin samimiyeti, cesareti ve bağımsız yazar kimliğidir. Kaldı ki “sınıf sorunu” denilen olgu, Batı toplumlarındaki gibi Türk toplumunun sosyal gerçekliğine bire bir uymaz. Batı toplumlarının sosyal gerçeklerini bizim toplumumuzda varmış gibi görmek ya da olmayan bir şeyi uydurmaya ve onun üzerinden konuşmaya çalışmak Türk aydın ve yazarının yüz yüz elli yıllık müzmin hastalığıdır. Sabahattin Ali, hikâye ve romanlarında toplumun belli kesimlerinin fotoğrafını oldukça gerçekçi bir şekilde çekmeyi başardığından eskimeyen ve hâlâ zevkle okunan bir yazar olma özelliğine sahiptir.

Sabahattin Ali, hikâye ve romanlarında sıradan veya bilinen aşk hikâyeleri üzerinden toplum kesimlerinin yaşantısını, hayata ve olaylara bakışını yalın bir üslûpla anlatırken edebî anlayış olarak toplumcu gerçekçi edebiyatın temellerini atar. Yapmak istediği şeyin farkındadır. Toplumcu gerçekçiliği ideolojiden çok bir hayat tarzı olarak benimser. Yazdıklarının gelecek kuşaklar tarafından ilgiyle ve sevilerek okunması, her kesimden insana bir şekilde dokunması da hayatın gerçeklerine karşı samimî olmasındandır. Gerçeklerin acımasızlığı, korkutuculuğu ve soğukluğu yıldırmaz onu. Onları olanca yalınlığıyla anlatır. Böylece okuyucuya, eserle hayatı karşılaştırma ve yeniden yorumlama yani bir çeşit diyalektik imkânı sunar. Onun başarısı ya da günahı (!) işte budur.

Bir de Kuyucaklı Yusuf’un Yusuf ve Muazzez’i, İçimiz­deki Şeytan’ın Ömer ve Macide’si ile Kürk Mantolu Madonna’nın Raif ve Maria Puder’i ve bunların birbiriyle ilişkileri, arayış/kaçış metaforu üzerinden okunduğunda bu kahramanlarla yazar arasında karakter yönünden ilginç paralellikler dikkat çekecektir: Sarsılan umutlar, meçhule savrulan duygular, giderek yalnızlaşma ve belki en önemlisi öz güven sarsılması... Ardından yeni bir arayış veya kaçışın eksik ve yarım bıraktığı hayatlar... Yazar, öne çıkardığı her kahramanda sanki biraz kendini anlatmış. Sanatçı böyle bir şey işte; eserini kendi küllerinden meydana getirir!

Oyunları

“Esirler” adlı oyununda fantastik bir kurguyla eski Türk-Çin çatışması ve Çin sarayından adam kaçırmak isteyen ve imparatorun kızına âşık olan bir Türk’ün kahramanlık hikâyesini anlatır. Tam bir Turancı kurgudur bu. Ancak kahramanlık, aşk ve ölüm, böyle fantastik bir kurguda ilginç bir gerçeklik kazanır. Hikâye ve romanlarındaki toplumcu gerçekçi kimliği bu defa kurguda değil, konuda kendini gösterir. Ne var ki o, bir yazar olarak bu tarzı sürdürmez. Bir deneme olarak kalır bu; elbette ilginç bir denemedir.

Bu bağlamda “Kağnı” hikâyesine yazdığı opera denemesi de ilginçtir. Evet, bunlar birer denemedir ve Sabahattin Ali için esas olan hikâyedir.

Gazete ve Dergi Yazıları

Sabahattin Ali’nin gazete ve dergi yazıları; şiir, hikâye ve romanlarının alt yapısı hükmündedir. Memleket meselelerine dair düşünce, eleştiri ve önerilerini içeren bu yazılar, üslûbu itibarıyla zamanına göre sert yazılar olarak değerlendirilebilir. Olaya bir de yazarın sanatçı olarak kişiliği açısından bakmak gerekir. O, açık sözlü olan ve doğru bildiğini eğip bükmeden olduğu gibi söyleyebilen zamanının en cesur ve namuslu aydınlarından biridir. Nakliyecilik yapar ama namerde boyun eğmez! Cesareti hayatına mal olsa da bundan vazgeçebilecek bir karakterde değildir. Mücadeleci ruhu bir taraftan bu yazılarına yansırken diğer taraftan da doğal olarak sanatçı duyarlığını beslemiştir.

Sabahattin Ali’nin gazete ve dergi yazıları çoğunlukla edebî, siyasî ve siyasî mizah türünde yazılardır. Bunlar arasından öne çıkanları ise siyasî olanlardır. Siyasî yazıları, hikâye ve romanlarına yöneltilen eleştirilerin kaynağını da oluşturmaktadır. Zamanında eseri, siyasî düşünceleri sebebiyle hem sağ hem de sol çevreler tarafından ağır ve hak etmediği eleştirilere tâbi tutulmuştur. Ne var ki aradan geçen zaman onu haklı çıkarmış ve muhaliflerini tarihe gömmüştür.

Siyasî yazılarında temel memleket meselelerini ele almış, Türkiye’nin Batıyla olan edilgen ilişki biçimini ve hükûmetlerin halka yönelik politikalarını açıkça eleştirmiştir. İnönü dönemi ve hükûmetlerini “halk düşmanı” olarak nitelemiş ve “faşist”likle suçlamıştır. Elbette bu yazılar zülfüyâre dokunacaktı. Nitekim öyle oldu ve kısa zaman içinde Sabahattin Ali’nin kalemi kırıldı.

Türk sosyalist hareketinin önde gelen liderlerinden Mehmet Ali Aybar’ın İzmir’de çıkardığı dört sayfadan oluşan haftalık Zincirli Hürriyet gazetesinde yayımlanan ve 5 Şubat 1948 tarihini taşıyan “Asıl Büyük Tehlike Bugünkü Ehliyetsiz İktidarın Devamıdır” başlıklı son yazısı ile ölüm tarihi olan 2 Nisan 1948 arasındaki yakınlık, Sabahattin Ali hakkında verilmiş olan hükmün hemen uygulamaya geçtiğini gösteriyor. Hükmün gerekçesine dair ipuçlarını, aslında dönemin hükûmetini herkesin anlayacağı açıklıkta ve oldukça sert bir üslûpla eleştiren bu yazıda bulmak mümkündür.

Sabahattin Ali’nin gazete ve dergilerde yayımlanan az sayıdaki edebî yazılarına gelince bunlar, ciddî eleştirel özelliklere sahip metinlerdir. Meselâ Knut Hamsun, William Shakespeare ve Oscar Wilde ile tiyatro ve tercüme meselesi hakkındaki yazıları gerçek birer eleştiridir ve zamanındaki eleştiri denemelerinin çok çok ilerisindedir. Ele aldığı yazar, eser veya konuya bütünsel bir bakış açısıyla yaklaşır; onları benzerleriyle kıyaslar ve temel özelliklerini ortaya çıkarmaya çalışır. Bize göre Sabahattin Ali, eleştiriye yönelmiş olsaydı özgün ürünler ortaya koyabilecek güçteydi.

Modern Türk Hikâyesindeki Yeri

Sabahattin Ali, eserlerinde Anadolu’nun köy, kasaba ve küçük şehir hayatından aldığı acıklı/trajik konuları zengin çevre ve tabiat tasvirleriyle birlikte gerçekçi bir yöntemle işler. Romantik özellikleri ağır basan bir yazar olarak gerçeği dinamik yanıyla ele alır. Ayrıca yaşayıp gördüklerini, aile çevresini, kendi çelişki ve çaresizliklerini de yazdıklarına aksettirir. Çelişkiler ve karşıtlıklar üzerinden toplumsal düzeni, özellikle Tek Parti Dönemi yöneticilerini ciddî biçimde eleştirir. Kuşağını ve kendinden sonraki kuşakları etkiler. Modern Türk hikâyesine yeni bir kapı açar. Takipçileri ve taklitçileri onu aşamaz. Yazarlığını samimiyeti, cesareti ve yaşadıklarıyla taçlandırır. Meselesi ve mücadelesi olan bir yazardır o. Bu yüzden toplumun bütün kesimleri tarafından her zaman sevilerek okunur.

Sabahattin Ali, haksızlıklar, adaletsizlikler ve yanlışlıklar karşısında yüksek sesle konuşan bir yazardır. Sözünü esirgemez, eğip bükmez; açık ve dobra dobra konuşur. Bu sebeple sıkça başı belâya girer. Yargılanır, mahkûm olur ama yine de sözünü esirgemez. Özgürlüğün bedelini hayatıyla öder.

Sabahattin Ali, gerçekliği trajik olan üzerinden göstermeye çalışır. Bu yolla hesap sorma ve hesaplaşma bilinci uyandırır. Sorumluluklarımızı hatırlatır. Hakikatin nasıl olsa bir gün galip geleceğini ortaya koymaya çalışır. Hikâye ve romanlarının kahramanları bizden biridir, yabancılamayız onları. Toplum olarak bütün gelgitlerimizi temsil ederler. Bizden farklı olan tarafları kendi karakterleridir. Buna da saygı gösteririz.

Hikâye ve romanlarında yer yer kendi hayatından, yaşadıklarından ya da etrafındaki gerçek kişilerden izler görülür. Zaman zaman bazı bildik isimleri (meselâ Peyami Safa ve Hüseyin Nihal Atsız) ve onların düşüncelerini, hayata bakışlarını, sanat anlayışı ve eserlerini hatta karakterlerini eleştirdiği olur. Bu yönüyle de eleştirilmiştir. Ancak bu özelliğine sosyal gerçekliği yansıtma kaygısı olarak bakmak gerekir. O, yaşadığı ve tanığı olduğu hayatın gerçeklerini doğrudan anlatmayı bir yazar tavrı olarak benimsemiştir. Elbette hayata dair bütün düşünce ve eleştirilerini, yaşayıp gördüklerini bir şekilde eserine de yansıtacaktır.

Bir de yazarın “tesadüf”e ve tesadüflere yaptığı vurgu ve yüklediği felsefî ve derin anlam ile “tabiat”a yüklediği misyona takılmamak gerekir. Çünkü Türkiye’de 1930-1940’lı yılların aydın ve yazarları, sosyalizmi ve Sov­yet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ni (SSCB) bir umut kapısı olarak görmekte belli ölçüde haklıydılar. Yaşadıkları çağın dayatmalarına itirazları vardı. Kurulu düzeni, statükoyu ancak böyle sarsabileceklerini/değiştirebileceklerini düşünüyorlardı. Dinî duyguları son derece zayıf hatta yok gibiydi. Çünkü dini, bir çeşit halkı uyutma aracı olarak görüyorlardı. Bu sebeple onları, yaşadıkları zamanın imkân ve şartlarından bağımsız, bugünün imkân ve tecrübeleriyle değerlendirmek haksızlık olur.

Aynı şekilde “Bir küfür yolla Allah’a...” (Hapishane Şarkısı V) dizesi de abartılmamalıdır. Yalın anlamıyla maksadını aşan bu ifade, şiir söylemiyle çaresizlikten kaynaklanan bir isyandır. Umudunu zorla korumaya çalışan bir kimsenin çaresizlik içinde kıvranırken yaşadığı duygu patlaması serseri kurşun gibi kontrolsüz olur ve bazen kutsalları da hedef alabilir. Yine “Korkutmaz beni ölüm, / Bir şeytan kadar hürüm. / Süremez bende hüküm / Ne Allah ne de Nahit...” (Bütün İnsanlara) dörtlüğündeki söyleyiş, sürekli arayış psikolojisinin doğurduğu tatminsizlik, kararsızlık ve gayesizlik hâlinin bir çeşit isyana dönüşmesinden başka bir şey değildir. Kaldı ki böylesi bir üslûba geleneksel Alevî-Bektaşî edebiyatında da sıkça rastlarız.

Öte yandan Nâzım Hikmet’in dinî temalı şiirleri gibi Sabahattin Ali’nin de dinî temalı ilginç şiirleri vardır. Abdülkadir Geylânî’ye ithaf ettiği “Nefes” adlı şiiri ile gazel biçiminde yazdığı “Mey” adlı şiiri böyle bir şiirdir. Tek Parti Dönemi hükûmetlerinin baskıcı yönü Nâzım Hikmet ve Sabahattin Ali gibi özgürlükçü şair ve yazarların nefes almasına fırsat vermemiş, onlara soluğu dışarıda almaktan başka çare bırakmamıştır. Bu yüzden Tek Parti Dönemi hükûmetlerine gösterdikleri tepki giderek onları yabancı düşünce ve ideolojilerin kucağına itmiştir. Nâzım Hikmet ve Sabahattin Ali’nin de böyle tepkilere kurban gittiğini, iç dünyalarındaki dinî duyguyu her şeye rağmen koruduklarını, Nâzım Hikmet’le ilgili son dönem hatıralarda bunun açıkça belli olduğunu ama Sabahattin Ali’nin ise buna fırsatı olmadığını, her ikisinin de özünde ve temelde dine ilgisiz olmadıklarını düşünüyoruz. Meselâ Aziz Nesin gibi dinle ilişiğini kesmemişlerdir.

Unutulmamalıdır ki bir yazar için esas olan inançları değil, eseri ve mücadelesidir. İnançları kendisini bağlar, bizi ilgilendiren eseri ve mücadelesidir. Elbette bir yazarı inanç ve düşüncelerinden tamamen soyutlayamayız, inanç ve düşünceler eserin damarlarında dolaşan kandır ancak biz, bir eserdeki inanç, felsefe, bilgi, düşünce, tarihsellik ve yerelliği paranteze alarak okuruz. Bir eserin bizi ilgilendiren tarafı içerdiği düşünce ve bilgi kırıntıları değil; üslûbu, kurgusu, anlatımı ve ortaya koyduğu atmosferdir. Yazarın da mücadelesine bakar, samimiyetini anlamaya çalışırız. Çünkü okuyucuya göre yazarın hayatı da eserine dâhildir.

Sabahattin Ali, sosyalizmi bir dünya görüşü olarak benimsese de gerçekte o, bir hümanisttir. Hümanizmin değerler dünyasına bağlı bir düşünce ve hayat tarzı vardır. Bu bağlamda İçimizdeki Şeytan’da yer alan bir diyalog cümlesi onun hayat felsefeni tam anlamıyla yansıtır: “Hayata, realiteye, menfaatlerine döndüğün zaman içinde ne şeytan kalacak, ne peygamber... Vücudunun ve ruhunun ne kadar basit bir makine olduğunu öğren, istediklerini tayin et ve bunlara doğru azimle ilerlemeye başla... Göreceksin!”

Sabahattin Ali, içindeki coşkunluğu dindirememiş, dizginleyememiş bir insandır. Arayış-kaçış ikileminde derin gelgitler yaşar. Bu anlamda yaptıklarıyla yapmak istedikleri zaman zaman birbiriyle çelişir. Çoğu zaman çevresiyle de barışık değildir. Çünkü çevresindeki birçok insan gibi ince hesaplar yapmaz. Herkesin yanlışını her yerde söyler ve eleştirir. Bu tavrının başına açtığı işleri önemsemez. Tıkandığı yerde ise isyan eder. Bu yüzden duygu ve düşüncelerini, hayatını yönetmede başarısız olur. Sanatçı kişiliğinin onu savurduğu yerde tutunmaya, soluklanmaya çalışır. Bu da hayatını kurtarmaya yetmez. Hayatına kastedenler eserleri karşısında çaresiz kalır. O ise eserleriyle aramızda yaşamaya devam etmektedir.

Sabahattin Ali, Türk hikâye ve romanının namusudur...

Edebiyat ve Eleştiri Yazıları / Toplu Yazılar (2020)