Musahipzade Celal

Musahipzade Celâl oyunlarında tarihî gerçeklerden faydalan­mış tarihî olayları çok kere ustaca kullanarak oyunlarına renk ve  çekicilik kazandırmıştır.

Bir tiyatro yazarı oyunlarında tarihi gerçeklerden faydalanıyor, şahıslarını geçmişte yaşamış kişiler arasından seçiyorsa yazdık­larının hepsinin gerçeğe uygunluğundan sorumlu tutulabilir mi? Sorumlu tutulacak olursa piyesinde hataya düşerek, ya da kasten değiştirdiği olay ve karakter ayrıntıları için onu tarih adına mı suçlayacağız? O zaman yazarı bir sanatçı değil, bir tarih yazarı ka­bul etmiş olmuyor muyuz? Ya yazarın asıl sorumlu olması gereken sanat kuralları, tiyatronun özel kuralları ne olacak? Bir tiyatro yazarı iyi bir piyes yazabilmek için tasarladığı malzeme içinden en ilgi çekici olanlarını, sebep ve netice bağları en inandırıcı olanları seçmek, kişilerine psikolojik incelikler katmak, hayal gücünden, yaratma gücünden hız almak zorundadır. Malzemesini tarihten de alsa bu zorunluktan kurtulamaz. Bunun için de oyununu oturttuğu tarihî çerçeve içinde tiyatro sanatının gerektirdiği değişiklikleri yapmakta serbest bırakılmalıdır. Ancak o zaman başarılı bir tiyatro eseri yazabilme; imkânına sahip  olur.

Musahipzade Celâl komedilerin de bu başarıya eriştiği, tarihî gerçeklerden bir tiyatrocu gözü ile faydalanabildiği halde dramların­da kuru ve renksiz bir tarihçi olmaktan ileri gidememiştir. Genç Os­man gibi, Demirbaş Şarl gibi oyunlarında ele aldığı çok renkli çok çekici tarihî malzemenin tiyatroya yeteceğini sanmış, bu oyunla­rına kendinden pek az şey katmıştır. Musahipzade Celâl Osmanlı tarihine sıkı sıkıya sadık kaldığı bu piyeslerinde beşerî gerçeklere de uzak kalıyor, şahıslarını derinliğine incelemiyor. Turhan Sultan, Mimar Kasım Ağa, Köprülü Mehmet Paşa, Cem Sultan, İsveç Kralı XII- Şarl gibi işlenmeye çok müsait olan kişiler muhteşem bir dekor içinde hareket eden ruhsuz kuklalar olmaktan ileri gidemiyorlar. Seyirci de psikolojik derinlikten mahrum olan bu kişilerin korkunç kaderlerine karşı ilgisiz kalıyor. Olaylar çeşitli ve zengin olmalarına rağmen belli bir seçime ve düzenlenmeğe tabi tutulmadıkları için oyunda gereken gerilimi sağlayamıyorlar.

Bununla beraber Musahipzade Celâl'in tarihî dramlarında övülmeğe değer özellikleri de yok değildir. Bu özelliklerin en anılmağa değer olanı da yazarın ucuz ve kolay etki sağlamaktan kaçınmış olması, istismara en elverişli konularda bile gerçek bir sanatçı vekarını muhafaza etmiş olmasıdır.

Musahipzade Celâl tarihî piyes yazmağa gençliğinde gördüğü eserlerden heveslenmiş. Celâl Esat ve Selâh Cimcoz Beylerin Selim-i Salis, Celâl Nuri'nin Kandiya Burcunda, Galip Bahtiyar Bey'in Son Darbe adlı eserleri onda tarihî bir piyes yazma isteği uyandırmış ve böylece 1912 yılında Köprülüler adlı dramını yazmış. Fakat ne kadar mânalıdır ki ilk eserinin o zamanın ünlü tiyatro adamı Manakyan Efendi tarafından beğenilip oynatılmasına ve iyi bir rol taksimi ile başarıya ulaşmasına rağmen Musahipzade Celâl, bu yirmi iki yaşındaki toy, tecrübesiz, mahcup delikanlı, tarihi olduğu gibi sahneye aktarmanın tiyatroya yetmeyeceğini sezmiş ve ileriki çalışmaları için "Tarih sahifelerini sahnede tekrar etmek değil, gölgesi altında hayal meyal seçilen halk hayatını piyese sokmak istiyordum" demiştir.

Genç yazar artık kendi hayal ve yaratma gücünü rahatça kullanabileceği alanı sanatçı iç güdüsü ile bulmuştur. Bundan sonraki eserlerinde Musahipzade tarihten bol bol faydalanmakla beraber, sadece tarihe bağlı kalmamış, tarihi gerçeklerin yanı sıra kendi fantazisine de yer vermiştir.

Dostu Mehmet Şükrü Erden, Musahipzade'nin tarihi iyi bil­diğini, durmadan araştırmalar yaptığını fakat eserlerinde tarihe sadık kalmayarak, kendinden ilâveler yaptığını söylüyor, örnek olarak da Bir Kavuk Devrildi’deki aşık kemiğinin "cük" oturup oturmamasına göre karar verme fikrinin tamamen hayal mahsulü olduğunu — biraz da yerinerek — gösteriyor.

Mehmet Şükrü Erden gibi, Refi' Cevat Ulunay gibi Osmanlı tarihini, toplum özelliklerini iyi bilen, geleneklerimize samimî olarak gönül vermiş olan gelenekçi yazarlara göre Musahipzade Celâl "zamane hatırı için tarihi tezyif" etmiştir.

Bir çok Cumhuriyet sonrası yazarlarında görülen bu Osmanlı devrini kıyasıya kötüleme, kıyasıya taşlama eğilimini mutlaka za­mana tâviz olarak mı açıklamalı? Yaşadıkları zamanın ilerisinde veya gerisinde değil de, ortasında yaşayan bir halk sanatçısının içinde yaşadığı toplumda genel olarak duyulan tepkileri samimî olarak paylaşması gerekmez mi? Üstelik Musahipzade usta bir komedi yazarıdır da. Onun tutumunu her şeyden önce temaşa sanatını iyi anlayan halis bir tiyatro yazarı, bir komedi ustası olması ile açıklamak gerçeğe en uygun yol olacaktır. O, bir komedi ustası olarak ele aldığı toplumsal aksaklıkları, kişisel kusurları, denge bozukluklarını dev aynasında göstermesi gerektiğini iyi biliyordu. Elinin altındaki zengin ham maddeyi, renkli gelenekleri, dağdağalı olayları ile kaç yüzyıllık Osmanlı hayalını bu açıdan değerlendirdi. O millî duyguları coşturmayı amaç edinmiş bir yazar değil, güldürmeyi gözeten, güldürürken de düşündürmesini bilen bir komedi yazarı idi. Nitekim komedilerinde gösterdiği başarıya dramlarında ulaşamamış, Köprülüler, Demirbaş Şarl, Gülsüm, Cem Sultan, hattâ Selma gibi ciddî oyunları didaktik, kuru, okul piyesi niteliğinde kalmışlardır.

Beğenilmek, alkışlanmak her sanatçının istediğidir. Musahip­zade Celâl buna daha hayattayken ulaştı ise bunu onun zamanının ilerisinde veya gerisinde değil, tam içinde yaşamış olması ile ve yaşadığı zamanın düşünce ve duygularını komedi açısından ustaca aksettirebilmiş  olması ile açıklamalıyız.

Şurası da gerçektir ki, yazıldıklarından bu yana çeyrek yüz­yıldan fazla geçmiş olan bu eskinin tutulmuş oyunları bu gün, bu hayli değişik ortam içinde hâlâ ilgimizi çekiyor, sahnelerimizde hâlâ alkışlanıyor. O halde yazarımız ne belli peşin yargılarla hareket eden sahte bir tarih tefsircisi, ne opportunist bir alkış avcısı değil beşer zaaflarını ve bazen onlar kadar kalıcı olan toplum sıkıntılarını iyi bilen ve bunları komedi açısından sahneye aksettirebilen bir tiyatro yazarıdır.

Musahipzade Celâl'in eserlerindeki tarihî gerçeklere göz atalım: İlk eseri olan Köprülüler yazarın tarihî olayları olduğu gibi aldığı, kendi hayal gücünden pek az şey katarak sahneye aktardığı ciddî oyunlarından biridir. Dialoglar millî duyguları körükleyecek, millî hasletlerimize olan inancı destekleyecek şeklide düzenlemiş­tir. Her fırsatta Türk cesareti, civanmertliği, olgunluğu övülür. Saraylarda dönen entrikalar, rüşvet, hırsızlık gibi aksaklıklar da tarihte olduğu gibi alınmıştır. (…)

                                                        (Musahipzade Celâl ve Tiyatrosu, 1963).